Ένας διαφορετικός προορισμός αυτή τη φορά, το νησί των Φαιάκων, η όμορφη Κέρκυρα θα μας συντροφέψει στο ταξίδι του χρόνου. Παρακολουθούμε τις εντυπώσεις του Ιταλού προσκυνητή Piero Casola.

«Φθάνουμε στην Κέρκυρα Σάββατο, 21 Ιουνίου 1494. Η Ελλάδα ξεκινά από εδώ. Ενθουσιασμός ανάμεσα στους προσκυνητές που είχαν υποφέρει από τη φουρτούνα. Έπειτα έπρεπε να εφοδιαστεί η γαλέρα με νερό και οι ταξιδιώτες είχαν την ελπίδα να βρουν καλό κρασί για να στυλωθούν και να φέρουν τ’ αναστατωμένα στομάχια τους σε τάξη. Οι περισσότεροι απογοητεύτηκαν. Ούτε καλό κρασί βρήκαν στις ταβέρνες, ούτε καλό νερό, ούτε φρούτα. Μετάνοιωναν γιατί βγήκαν στη στεριά».

Ωστόσο, ο φίλος μας Κασόλα είχε συστατική επιστολή του επισκόπου της Πιατσέντζα για κάποιον Αντρέα Λάντζα- έναν αξιόλογο παράγοντα της Κέρκυρας, και πήγε να την παραδώσει. Κι εκείνος, του πρόσφερε και καλό κρασί, και ωραία φρούτα και άλλα ωραία πράγματα...

Περιδιαβαίνοντας την πόλη σημειώνει:

«Τα κτήρια της πολιτείας είναι πολυάριθμα και τόσο κοντά το ένα στο άλλο, ώστε αγγίζουν οι στέγες τους. Έτσι, ο ήλιος δεν ενοχλεί τους κατοίκους. Είναι πυκνοκατοικημένη πολιτεία και το κάστρο και στα προάστια  Αλλά οι περισσότεροι κάτοικοι ανήκουν στην κατώτερη τάξη αν και υπάρχουν και μερικοί ευγενείς.

Η Σινιορία έχει χωρίσει την πόλη από τα προάστεια με παχύ τείχος από τετράγωνους ογκόλιθους. Έτσι, το κέντρο αποτελεί ένα απομονωμένο νησί. Οι δρόμοι είναι τόσο στενοί και σκοτεινοί που καθώς περιδιάβαινα μονάχος μου φοβήθηκα στην αρχή.

Από όσα άκουσα, οι Κερκυραίοι είναι σπουδαίοι ναυτικοί και πάντοτε ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων βρίσκεται σε ταξίδι.

Το κυριώτερο προϊόν είναι το κηκίδι που συλλέγεται σε μεγάλες ποσότητες και χρησιμοποιείται για βαφή. Η συγκομιδή και επεξεργασία χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Φρόντισα να μάθω πώς μαζεύεται, πώς είναι τα δέντρα, πώς είναι τα φύλλα τους και ποιός τα μαζεύει( οι φτωχοί). Ο «καρπός» θυμίζει τη δική μας σίκαλη».

[ Πρόκειται για την Γκράνα, ή κηκίδι, ή πρινοκόκκι, ή κρεμέζι (κόκκος ή κέρμης ο βαφικός) που επί αιώνες αποτελούσε πηγή εισοδήματος για πολλές περιοχές. Είναι έντομα που αναπτύσσονται πάνω στα φύλλα της βελανιδιάς της κοκκοφόρου. Τα θηλυκά του κέρμητος σχηματίζουν μετά την ανοιξιάτικη γονιμοποίησή τους μικρό εξοίδημα στο φύλλο, όπου εναποθέτουν δύο χιλιάδες περίπου αυγά και μια χρωστική ουσία. Οι χωρικοί συγκέντρωναν τους κόκκους πριν εκκολαφθούν τα αυγά, τους έβρεχαν με ξύδι ή κρασί και τους στέγνωναν στον ήλιο. Έτσι οι κόκκοι έχαναν το επικονίασμά τους και αποκτούσαν ερυθρόφαιο χρώμα. Έχουν μέγεθος πιπεριού ή μπιζελιού, είναι σταυροειδείς και περιέχουν μια κόκκινη κονιώδη μάζα. Έδινε βαθύ κόκκινο χρώμα στα μαλλιά και τα μετάξια].

«Η Κέρκυρα βγάζει μπαμπάκι και μετάξι. Έχει επίσης μεγάλη παραγωγή βελανιδιών που χρησιμοποιούνται στη βυρσοδεψία. Το εμπόριο δερμάτων ακμάζει. Είδα πολλές άσχημες φάτσες αλλά και πολύ ωραίες, όπως στη Βενετία. Χτύπησε, όμως, η τρομπέτα να γυρίσουμε στη γαλέρα και δεν είχα καιρό να δω περισσότερα. Κι ενώ κατεβαίναμε στο λιμάνι, ο Ανδρέας Λάντζας, που δεν μ’ άφηνε διόλου κατά την παραμονή μου στο νησί, νοίκιασε ένα πλεούμενο, πήρε μερικούς σκλάβους και το φόρτωσε με φρούτα και χήνες».

Πηγ'η:Στην σκιά των αιώνων" είναι το τελευταίο βιβλίο της Δήμητρας Παπαναστασοπούλου και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις "Διόπτρα".

                Απογραφή Εβραίων το 1781

Πρόκειται για ένα φύλλο χαρτιού το οποίο περιέχει αθροιστική απογραφή των Εβραίων που κατοικούσαν στην Πόλη και το Παλαιό Φρούριο της Κέρκυρας. Το σύνολο των οικογενειών στην Πόλη ήταν 172 και στο Φρούριο μία. Τα άτομα χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα την ηλικία τους. Πρώτα τα παιδιά μέχρι 16 ετών, οι άνδρες μεταξύ 16 και 60 και οι ηλικιωμένοι πάνω από τα 60. Ακολουθούν τα κορίτσια και έπειτα οι γυναίκες. Ακολουθεί καταμέτρηση που αφορά πίλες (δοχεία) λαδιού, κυνηγητικά όπλα, τρομπόνια, πιστόλια, σπαθιά, σπαθιά με μία κόψη, χατζάρια, ζώα, ένα μύλο σιταριού, 3 μηχανές λαδιού, εργοστάσια υφασμάτων, και τεχνίτες.

Αναλυτικότερα οι οικογένειες στο σύνολό τους είναι 173. Τα αγόρια μεταξύ 1-16 ετών είναι 182, μεταξύ 16-60 ετών 333 και πάνω από τα 60 είναι 55. Τα κορίτσια είναι 229 και οι γυναίκες 294. Το σύνολο είναι 1093 άτομα δηλαδή 6,3 προς κάθε οικογένεια.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απασχόληση των ανδρών εκ των οποίων οι 94 είναι τεχνίτες και αποτελεί το 28,2% των ανδρών. Δεν καταγράφεται κανένα εργοστάσιο (εργαστήριο) μεταξιού, χασέ ή λιναριού, ενώ αναφέρεται ένας μύλος σταριού και τρεις μηχανές επεξεργασίας λαδιού.

Φαίνεται ότι μία από τις κύριες απασχολήσεις ήταν η επεξεργασία ή η εμπορία λαδιού. Η διαχειριζόμενη ποσότητα είναι περίπου 60000 πίλες και μόνο η μία οικογένεια στο Παλαιό Φρούριο διαχειρίζεται 8200 πίλες δηλαδή το 7,2% του συνόλου. Αναφέρεται ένας μικρός αριθμός όπλων για ατομική προστασία ο οποίος δεν ξεπερνά το 13,3%, δηλαδή στους εκατό μόνο 13 έχουν στην κατοχή τους όπλο.    

***

Α. Ν. Κ., Ενετική Διοίκηση, 462,  φ. 4, χ.α,

L(audatio):D(ei):1781:Adi 25: Aprile S.N:Corfù

Foglio in cui dourano esser describe il numero delle famiglie Ebreè i loro indiuidui dell’ uno e l’altro sesso divisi in trè catigorie nonché Pille o Recipienti da oglio, Armi di qualunque sorte che per auenntira benessero come pure edifici, ed animali il tutto indiuidio ando Città e Fortezza soto […..] espresso onde in tal modo resti eseguita la Pub(li)ca sovrana uolontá.

Nella Cittá di Corfù

Famiglie de Ebrei………………………………………………….n^o 172

Putti Ebrei fino gli anni 16…………………………………………n^o  181

Uomini Ebrei dalli 16: fino alli 60…………………………………n^o  331

Vechi Ebrei 60: in sù………………………………………………n^o    54

Putte Ebree…………………………………………………………n^o  227

Done Ebree…………………………………………………………n^o  293

Pille ò Recipienti da Oglio per la capacità di Zare 51363

Schiopi, e Tromboni………………………………………………..n^o      7

Pistole………………………………………………………………..n^o  16

Spade, Palοssi, e Canzari…………………………………………..n^o  18

animali da Soma…………………………………………………………

Molini da Grano…………………………………………………………..1

Macine da oglio…………………………………………………………..3

Teleri da setta………………………………………………………………

Teleri da Tella……………………………………………………………….

Teleri da Lana……………………………………………………………….

Artisti…………………………………………………………………..n^o  94

Nella Fortezza Vechia

Familia Ebrea ………………………………………………………..n^o   1

Putti Ebrei fino gli ani 16…………………………………………….n^o   1

Uomeni Ebrei dalli 16: fino li 60…………………………………….n^o   3

Vechi Ebrei dalli 60 in sù…………………………………………….n^o   1

Putte Ebree……………………………………………………………n^o   2

Done Ebree……………………………………………………………n^o  1

Pille ò Recipienti da Oglio per la capacità di Z(ar)e 8200

Pistole……………………………………………………………………..2

Spade, Palissi, e Canzari…………………………………………..n^o     1

(υπογραφές)

Abram Coen Sind(a)co

Sabatai [……] Sind(a)co

Josef di Sabatai de Semo Sind(ac)o

Abram Vita del Mordo scrivano

(στο περιθώριο πάνω και αριστερά)

1781: adi 27 7bre S. V.

(υπογραφή δυσανάγνωστη)

Ανδρέας Δ. Μαζαράκης

12.04.2015 

                Πρόκειται για ένα φύλλο χαρτιού το οποίο περιέχει αθροιστική απογραφή των Εβραίων που κατοικούσαν στην Πόλη και το Παλαιό Φρούριο της Κέρκυρας. Το σύνολο των οικογενειών στην Πόλη ήταν 172 και στο Φρούριο μία. Τα άτομα χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα την ηλικία τους. Πρώτα τα παιδιά μέχρι 16 ετών, οι άνδρες μεταξύ 16 και 60 και οι ηλικιωμένοι πάνω από τα 60. Ακολουθούν τα κορίτσια και έπειτα οι γυναίκες. Ακολουθεί καταμέτρηση που αφορά πίλες (δοχεία) λαδιού, κυνηγητικά όπλα, τρομπόνια, πιστόλια, σπαθιά, σπαθιά με μία κόψη, χατζάρια, ζώα, ένα μύλο σιταριού, 3 μηχανές λαδιού, εργοστάσια υφασμάτων, και τεχνίτες.

Αναλυτικότερα οι οικογένειες στο σύνολό τους είναι 173. Τα αγόρια μεταξύ 1-16 ετών είναι 182, μεταξύ 16-60 ετών 333 και πάνω από τα 60 είναι 55. Τα κορίτσια είναι 229 και οι γυναίκες 294. Το σύνολο είναι 1093 άτομα δηλαδή 6,3 προς κάθε οικογένεια.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απασχόληση των ανδρών εκ των οποίων οι 94 είναι τεχνίτες και αποτελεί το 28,2% των ανδρών. Δεν καταγράφεται κανένα εργοστάσιο (εργαστήριο) μεταξιού, χασέ ή λιναριού, ενώ αναφέρεται ένας μύλος σταριού και τρεις μηχανές επεξεργασίας λαδιού.

Φαίνεται ότι μία από τις κύριες απασχολήσεις ήταν η επεξεργασία ή η εμπορία λαδιού. Η διαχειριζόμενη ποσότητα είναι περίπου 60000 πίλες και μόνο η μία οικογένεια στο Παλαιό Φρούριο διαχειρίζεται 8200 πίλες δηλαδή το 7,2% του συνόλου. Αναφέρεται ένας μικρός αριθμός όπλων για ατομική προστασία ο οποίος δεν ξεπερνά το 13,3%, δηλαδή στους εκατό μόνο 13 έχουν στην κατοχή τους όπλο.    

***

Α. Ν. Κ., Ενετική Διοίκηση, 462,  φ. 4, χ.α,

L(audatio):D(ei):1781:Adi 25: Aprile S.N:Corfù

Foglio in cui dourano esser describe il numero delle famiglie Ebreè i loro indiuidui dell’ uno e l’altro sesso divisi in trè catigorie nonché Pille o Recipienti da oglio, Armi di qualunque sorte che per auenntira benessero come pure edifici, ed animali il tutto indiuidio ando Città e Fortezza soto […..] espresso onde in tal modo resti eseguita la Pub(li)ca sovrana uolontá.

Nella Cittá di Corfù

Famiglie de Ebrei………………………………………………….n^o 172

Putti Ebrei fino gli anni 16…………………………………………n^o  181

Uomini Ebrei dalli 16: fino alli 60…………………………………n^o  331

Vechi Ebrei 60: in sù………………………………………………n^o    54

Putte Ebree…………………………………………………………n^o  227

Done Ebree…………………………………………………………n^o  293

Pille ò Recipienti da Oglio per la capacità di Zare 51363

Schiopi, e Tromboni………………………………………………..n^o      7

Pistole………………………………………………………………..n^o  16

Spade, Palοssi, e Canzari…………………………………………..n^o  18

animali da Soma…………………………………………………………

Molini da Grano…………………………………………………………..1

Macine da oglio…………………………………………………………..3

Teleri da setta………………………………………………………………

Teleri da Tella……………………………………………………………….

Teleri da Lana……………………………………………………………….

Artisti…………………………………………………………………..n^o  94

Nella Fortezza Vechia

Familia Ebrea ………………………………………………………..n^o   1

Putti Ebrei fino gli ani 16…………………………………………….n^o   1

Uomeni Ebrei dalli 16: fino li 60…………………………………….n^o   3

Vechi Ebrei dalli 60 in sù…………………………………………….n^o   1

Putte Ebree……………………………………………………………n^o   2

Done Ebree……………………………………………………………n^o  1

Pille ò Recipienti da Oglio per la capacità di Z(ar)e 8200

Pistole……………………………………………………………………..2

Spade, Palissi, e Canzari…………………………………………..n^o     1

(υπογραφές)

Abram Coen Sind(a)co

Sabatai [……] Sind(a)co

Josef di Sabatai de Semo Sind(ac)o

Abram Vita del Mordo scrivano

(στο περιθώριο πάνω και αριστερά)

1781: adi 27 7bre S. V.

(υπογραφή δυσανάγνωστη)

Ανδρέας Δ. Μαζαράκης

12.04.2015 

Ένα από τα πλέον καίρια ερωτήματα, που πρέπει να τεθούν κατά τη διαδικασία διερεύνησης των παραγόντων που συνέβαλαν στην ίδρυση και τη λειτουργία της Φιλικής Εταιρείας, είναι εάν τα πρόσωπα, που αναμίχθηκαν σε αυτές, ενέργησαν μεμονωμένα και από προσωπικούς λόγους ή από εταιριστικό καθήκον, οργανωμένα σε εταιρείες (μυστικές και φανερές, συλλόγους ή και απλές ομάδες).

Πιο συγκεκριμένα: συμμετείχαν ως πρόσωπα που συνδύασαν την τεκτονική με την εταιριστική ιδιότητα ή ως μέλη των Ελευθεροτεκτονικών Στοών, που λειτουργούσαν τότε υπό την «Γαληνοτάτη Μεγάλη Ανατολή της Ελλάδος εν Ανατολή Κερκύρας» (1812), με κύριο συντελεστή στη λήψη των αποφάσεων τον Zακύνθιο Διονύσιο κόμη δε Ρώμα, πρώην πρύτανη Κερκύρας και γερουσιαστή της Επτανήσου Γερουσίας, που αργότερα εξελίχθηκε σε απόλυτο χειριστή των πραγμάτων της Φιλικής και του επαναστατικού Αγώνα στη Δυτική Ελλάδα. (1)

Διονύσιος κόμη δε Ρώμας,

Σύμφωνα με τις κρατούσες απόψεις, ο Διαφωτισμός είναι ο κύριος δημιουργικός παράγων των επαναστατικών γεγονότων, καθώς, μεταξύ των άλλων, του χρεώνονται Επαναστάσεις, όπως η Αμερικανική (1776), η Γαλλική (1789) και η Ελληνική (1821), τα πολιτικά κείμενα των οποίων είναι σαφώς διατυπωμένα, σύμφωνα με τα δικά του ιδεολογικά πλαίσια. (2)

Ειδικότερα για την Ελληνική Επανάσταση (1821), γίνεται αναφορά και σε συγκεκριμένη εκδήλωσή του που ονομάζεται «Ελληνικός Διαφωτισμός», ο οποίος προσαρμόζει τις αρχικές ιδέες στις ανάγκες του υπόδουλου ελληνικού έθνους. Αυτό το «ιδεολογικό, φιλολογικό, γλωσσικό και φιλοσοφικό ρεύμα» εμφανίστηκε όπου υπήρξε οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των Ελλήνων, με αποτέλεσμα τα μέλη συγκεκριμένων κοινωνιών, όχι υποχρεωτικά εντός του ελληνικού χώρου, ως φορείς εκπαιδευτικής ανανέωσης, να επιδιώξουν σε πρώτη φάση την ανάπτυξη της ελληνικής παιδείας και, στη συνέχεια, την επαφή με το ευρωπαϊκό πνεύμα, μέσω των κειμένων (πρωτότυπων ή σε μετάφραση). Με αυτό τον τρόπο, αρκετά ενωρίς μεταφράστηκαν στα ελληνικά έργα των διαφωτιστών, ενώ προς τα μέσα της περιόδου εκδόθηκαν και πρωτότυπα έργα Ελλήνων (και η επτανησιακή συμβολή εδώ είναι αξιοσημείωτη, καθώς συμπεριλαμβάνονται τα έργα του Ευγένιου Βούλγαρη και του Νικηφόρου Θεοτόκη). (3)

Ευγένειος Βούλγαρης

Νικηφόρος Θεοτόκης

Ο Ελληνικός Διαφωτισμός, ακολουθώντας τα πρότυπά του, επεδίωξε τη γενική εκπαίδευση και την απαλλαγή από τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες και εναντιώθηκε στο πολιτικό, κοινωνικό και θρησκευτικό κατεστημένο της εποχής του. Παρουσίασε, όμως, σημαντικές διαφορές από αυτά. Ως ιδεολογικό ρεύμα το κύριο αίτημά του, η Παιδεία, είχε ως αποκλειστικό σκοπό την απελευθέρωση του Έθνους και από τα συστατικά του, η εναντίωση στο κατεστημένο της εκκλησίας έφθανε σε πολύ χλιαρές αντικληρικές απόψεις και, σε καμία περίπτωση, στην αθεΐα. (Η επτανησιακή συμβολή σημειώνεται και εδώ με την προϋπόθεση ο ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας, ήτοι «του Λόγου περί Ελευθερίας», να είναι ο Κερκυραίος Ιωάννης Πασχάλης – Δονάς). (4)

Με το τέλος της Βενετικής διοίκησης και την εγκατάσταση επαναστατικών δημαρχείων (1797) από τα Γαλλικά δημοκρατικά στρατεύματα, που με τα χρώματα της Κισαλπινικής δημοκρατίας κατέλαβαν τα νησιά του Ιονίου και τις βενετικές κτήσεις στην Ήπειρο (το Βουθρωτό, την Πάργα, τη Βόνιτσα, την Πρέβεζα), εισέρρευσαν στην περιοχή τα κηρύγματα της Γαλλικής Επανάστασης. Σύντομα, διάφορα σωματεία Ιακωβίνων ανέλαβαν την πολιτική και κοινωνική διαπαιδαγώγηση του πληθυσμού, ενώ στο κρατικό τυπογραφείο, που εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα, τυπώθηκαν μεταξύ των άλλων επαναστατικών προκηρύξεων και ελληνικά επαναστατικά φυλλάδια, τα οποία μαζί με τις εκδόσεις του Κοραή, έπαιξαν σημαντικότατο ρόλο στην αφύπνιση και την τόνωση του πατριωτισμού του ελληνικού πληθυσμού της περιοχής. Τα φυλλάδια αυτά ήταν:

α. Ο ΘΟΥΡΙΟΣ ΤΟΥ ΡΗΓΑ (Ως πότε παλικάρια), δίφυλλο τετρασέλιδο εις 4ο σχήμα.

β. Ο ΠΑΤΡΙΩΤΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ ΤΟΥ ΡΗΓΑ (Όλα τα έθνη πολεμούν), εξάφυλλο – δωδεκασέλιδο εις 8ο σχήμα.

γ. Ο ΥΜΝΟΣ στον ΜΠΟΝΑΠΑΡΤΕ του Χριστόφορου Περραιβού (Τι θάμβος κι άμετρος χαρά), δίφυλλο – τετρασέλιδο εις 8ο σχήμα.

Ειδικότερα, στην Κέρκυρα, που εγκαταστάθηκε η επαρχιακή επαναστατική διοίκηση, ως ιακωβινικά σωματεία αναφέρονται η «Πατριωτική Εταιρία Δημόσιας Μόρφωσης» και η «Συνταγματική Λέσχη», των οποίων, εκτός της πολιτικής κριτικής και της πνευματικής αντίδρασης, παράλληλο έργο υπήρξε η αφύπνιση της εθνικής συνείδησης και η γέννηση των πρώτων ελπίδων για την εθνική αποκατάσταση του ελληνικού πληθυσμού. Είναι χαρακτηριστική η αιτιολογία που προέβαλε το κομιτάτο της κοινής σωτηρίας για την ίδρυση της Πατριωτικής Εταιρείας (Πρακτικό Προσωρινού Δημαρχείου, 28 Σεπτεμβρίου 1797) «… Ο λαός μπορεί να ονομαστεί ελεύθερος τότε μόνον όταν διαπαιδαγωγηθεί, όταν απελευθερωθεί από τις αλυσίδες των προλήψεων και προχωρήσει στο δρόμο της Αρετής …».

Από τα μέλη αυτών των λεσχών κάποια (Π. Α. Βονδιώλης, Σπυρίδων Γεώργιος κόμης Θεοτόκης, Π. Ν. Κουαρτάνος, Νικόλαος Μπαρμπάτης, Νικόλαος Λοβέρδος, Δημήτριος Αρλιώτης, Δημήτριος Δελβινιώτης, Ιωάννης Βαπτιστής κόμης Θεοτόκης) δραστηριοποιήθηκαν πολιτικά σε όλο το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα.

Στην αφύπνιση της εθνικής συνείδησης συνέβαλε σημαντικά και η κατάταξη Ελλήνων εθελοντών σε γαλλικές στρατιωτικές μονάδες, όπως των «Ελαφρών κυνηγών της Ανατολής» του Νικόλαου Παπάζογλου

 και τα συντάγματα των Πελοποννησίων, των Ακαρνάνων, των Χειμαριωτών και των Σουλιωτών.

Τους Γάλλους δημοκρατικούς διαδέχθηκε κοινή ρωσο – τουρκική διοίκηση, η οποία στις 9/21 Μαρτίου 1800 αναγνώρισε τα νησιά του Ιονίου και τις βενετικές κτήσεις ως ομοσπονδιακή δημοκρατία με την ονομασία «Δημοκρατία των Επτά Ενωμένων Νησιών» (Επτάνησος Πολιτεία και Repubblica Settinsulare) με σύνταγμα, σημαία, στρατό και διπλωματική εκπροσώπηση.

Η Επτάνησος Πολιτεία, το πρώτο κράτος Ελλήνων στον εθνικό χώρο, έκανε ευρύτατη χρήση του όρου «Γένος» για τον προσδιορισμό υπηρεσιών και ιδρυμάτων της, όπως «Βιβλιοθήκη του Γένους» και «Τυπογραφία του Γένους» και αναπτέρωσε τις ελπίδες του Πανελληνίου για εθνική αποκατάσταση.

Παράλληλα, συνέβησαν δυο μεγάλης πολιτικής σημασίας γεγονότα:

Πρώτο: Στην προσπάθεια των εκπροσώπων του παλαιού (αριστοκρατικού) καθεστώτος να επιβληθούν πλήρως, αντέδρασαν στην Κέρκυρα τα εκπαιδευμένα, πλέον, ενεργά πολιτικά στοιχεία και συγκρότησαν πολιτικό μόρφωμα με τη συμμετοχή των παραγωγικών τάξεων που αυτοπροσδιορίσθηκε ως «Έντιμη Αντιπροσωπεία» (Οnoranda Deputazione). Αυτή σε μια προσπάθεια ουσιαστικής παρέμβασης στα πολιτικά δρώμενα, ψήφισε το δικό της καταστατικό χάρτη με τον τίτλο «Έκθεσις συστατική γιναμένη από τη Δεπουτατζιόν της Χώρας, Μπόργκων και Ξεχώρου της νήσου των Κορυφών, τας 21 Οκτωβρίου 1801», που, παρά τις νομοτεχνικές ατέλειές του, αποτελεί ένα σημαντικότατο πολιτικό κείμενο του νέου ελληνισμού.

Δεύτερο: Μια συμπαγής αν και ευρύτατη πολιτική ομάδα, που επιθυμούσε την πλήρη αποκατάσταση του ελληνικού χαρακτήρα της Πολιτείας, υπό τους δυο αιρετούς ηγεμόνες του Κράτους και Προέδρους της Επτανήσου Γερουσίας, τον Κερκυραίο Σπυρίδωνα – Γεώργιο κόμη Θεοτόκη και τον Ζακύνθιο Αντώνιο κόμη Κομούτο, και υπό την καθοδήγηση του γραμματέα της επικράτειας Ιωάννη κόμη Καποδίστρια, προώθησε νομοθετικές ρυθμίσεις για την ελληνική γλώσσα και την ελληνική εκπαίδευση. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα λόγου του Σπυρίδωνα – Γεώργιου κόμη Θεοτόκη (14/26 Οκτωβρίου 1803 «…Το Έθνος μας που αναγεννήθηκε απόκτησε όνομα ελληνικό, πατρίδα ελληνική και ελευθερία ελληνική …».

Όταν έναν ακριβώς μήνα μετά τη συνθήκη του Τίλσιτ (7 Ιουλίου 1807), επανήλθαν τα ναπολεόντεια αυτοκρατορικά στρατεύματα στην περιοχή και προσάρτησαν τα νησιά στη γαλλική επικράτεια, βρήκαν μια άλλη κοινωνία από εκείνη που είχαν βρει τα στρατεύματα της Δημοκρατίας το 1797, τότε που ο φιλόλογος Αρνώ έγραφε στον στρατηγό Βοναπάρτη σχετικά με τη μορφή της πρώτης επαναστατικής προκηρύξεως προς τους Ιονίους: «…Επεδίωξα να συνδυάσω μια κάποια ανωτερότητα με πολύ απλότητα. Οι Έλληνες με τους οποίους θα έχωμε να κάμωμε δεν είναι ούτε ούτε Ευριπίδες ούτε Πλάτωνες. Αντίθετα, λένε ότι είναι πολύ απλοί..»

Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται ότι μεταξύ των χώρων ανάπτυξης των ιδεών του Διαφωτισμού και εξ αυτού των επαναστάσεων υπήρξαν και οι Μυστικές Εταιρείες. Εύλογο, λοιπόν, είναι το ερώτημα εάν ο Ελεύθερος Τεκτονισμός συνέβαλε στη γέννηση και την ανάπτυξη της Φιλικής Εταιρείας γενικότερα και στον Ιόνιο χώρο ειδικότερα.

Κατά τον Απόστολο Βακαλόπουλο «…κατά τις αρχές του 19ου αιώνα, οι μυστικές εταιρείες είναι το μόνο καταφύγιο των φιλελεύθερων ιδεών. Πολλές μάλιστα από αυτές γεννήθηκαν μέσα στους κόλπους του μασονισμού. Γι’ αυτό, πρέπει να ερευνηθούν συστηματικά οι σχέσεις των προεπαναστατικών ελληνικών μυστικών εταιρειών και προ πάντων της Φιλικής, με τον τεκτονισμό…». (6)

Επίσης, ο Γιάννης Κορδάτος γράφει για τον Ρήγα Φεραίο « …αν δεν περνούσε από το σχολείο του μασονισμού και του καρμποναρισμού, δε θα μπορούσε να’ ναι μπασμένος στο συνωμοτικό πνεύμα της τοτινής εποχής και να δράσει όπως έδρασε…». (7)

Όμως, καθώς, σύμφωνα με περιγραφή μέλους του, ο τεκτονισμός είναι ένα «ιδιότυπο σύστημα ηθικής»,το οποίο «χρησιμοποιεί αλληγορίες και σύμβολα παρμένα από τις συντεχνίες των οικοδόμων των Μέσων Χρόνων, εντελώς ξένο προς τις πολιτικές και θρησκευτικές διενέξεις, φθάνει μάλιστα στο να απαγορεύει ακόμα και τις σχετικές συζητήσεις μέσα στις Στοές». (8)

Και καθώς, επίσης, η Στοά περιγράφεται από Βρετανό συγγραφέα της περιόδου 1800 – 1821 ως «…μια ειρηνική λέσχη κοινωνικότητας, μια ήσυχη γωνιά στην οποία καταφεύγουν τα πιο αξιοσέβαστα μέλη της κοινωνίας για να απολαύσουν μια ευχάρι στη χαλάρωση από το μόχθο της ημέρας …». (9)

Το υποχρεωτικό ερώτημα είναι πόσο ευσταθούν οι απόψεις τεκτόνων και εναντίων, όπως του αβά Μπαρουέλ, που υποστηρίζουν ότι ο τεκτονισμός υπήρξε « …Ο μέγας σκηνοθέτης όλων των εθνικών και κοινωνικών επαναστάσεων στα 50 χρόνια μεταξύ του 18ου και του 19ου αιώνα, γιατί είχε πάντα σκοπό την ανατροπή παντός βωμού και παντός θρόνου…». (10)

Αβάς Μπαρουέλ

Για να μη μακρηγορούμε, η κρατούσα επιστημονική άποψη γύρω από τον πόλεμο της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας, τη Γαλλική και την Ελληνική Επανάσταση είναι ότι «…Ο τεκτονισμός ως οργάνωση ήταν τελείως αμέτοχος και σε αυτές και σε οποιαδήποτε άλλη επανάσταση ή και κίνηση πολιτικής χροιάς (…) όμως ο Τέκτων έχει όχι μόνο το δικαίωμα αλλά και καθήκον να μετέχει της πολιτικής, υπό την προϋπόθεση όταν προσέρχεται στη Στοά (…..) να αφήνει έξω από τη θύρα της τα ατομικά του αξιώματα και τις ατομικές του απόψεις και απασχολήσεις …». (11)

Είναι αποδεδειγμένο ότι οι Στοές για λόγους ιδεολογίας αλλά και δεοντολογίας απείχαν από παρόμοιες ενέργειες, άλλωστε «… κάθε φορά που οι Τέκτονες έκριναν ότι για μια συγκεκριμένη δράση τους ως άτομα χρειαζόταν μια οργανωτική δομή κατέφευγαν στη σύσταση κάποιας εξωτεκτονικής οργάνωσης…» και στους μηχανισμούς της εξακτίνωσης. Σαφές παράδειγμα, κατά τον Χ .Α. Ριζόπουλο, είναι η οργάνωση της Βοστώνης «Τέκνα της Ελευθερίας», τα μέλη της οποίας πραγματοποίησαν το περίφημο «Πάρτι του Τσαγιού», στις 16 Δεκ 1773,

Το «Πάρτι του Τσαγιού»,

 η οποία συνεδρίαζε στην ίδια ταβέρνα («Ο πράσινος Δράκος και τα οικόσημα του Τεκτονισμού») με τη Στοά του Αγίου Ανδρέα.

Ειδικότερα για τη Φιλική, σημειώνουμε ότι στα απομνημονεύματά του ο Εμμανουήλ Ξάνθος περιγράφει ακριβώς τα γεγονότα που τον οδήγησαν στην ίδρυσή της, λέγοντας ότι κατά τη μύησή του σε τέκτονα συνέλαβε την ιδέα της ιδρύσεως μιας επαναστατικής εταιρείας κατά τον τύπο των τεκτονικών στοών: «…Μεταβάς ακολούθως εις την Αγίαν Μαύραν, διά παρακινήσεως φίλου του τινός Παναγιωτάκη Καραγιάννη, εισήχθη εις την εταιρείαν των ελευθέρων Κτίστων (μασόνων) ων δε ιδεών ελευθέρων και πνέων πάντοτε μίσος κατά της τουρκικής τυραννίας συνέλαβε αμέσως την ιδέαν ότι εδύνατο να ενεργηθή μια μυστική εταιρεία κατά τους κανόνας ταύτης των ελευθέρων κτίστων, βάσιν έχουσα την ένωσιν όλων των εν Ελλάδι και εις άλλα μέρη ευρισκομένων διαφόρων καπιτάνων αρματολών και άλλων επισήμων πάσης τάξεως ομογενών, δια να ενεργήσωσιν, ευκαιρίας δοθείσης την απελευθέρωσιν της Πατρίδος…». Το απόσπασμα των απομνημονευμάτων απαντά στο κύριο ερώτημα εάν η Φιλική ιδρύθηκε από κάποιους τέκτονες ή κάποια συγκεκριμένη Τεκτονική Στοά.

Η Φιλική Εταιρεία (1814) υπήρξε μια από τις πολλές μυστικές επαναστατικές εταιρείες που παρουσιάστηκαν το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα στην Ευρώπη, όπως οι Καρμπονάροι, οι Δεκεμβριστές, οι «Καλοί Εξάδελφοι», τα μέλη του «Δεσμού της Αρετής», με πολύπλοκες ιεροτελεστίες που θύμιζαν πολύ τον τεκτονισμό. Πριν από τη Φιλική Εταιρία υπήρξαν άλλες ελληνικές μυστικές εταιρείες, όπως το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», που ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1809, με σκοπό την φροντίδα των αναγκών των Ελλήνων της Γαλλίας, αλλά με δομές εσωτερικού τάγματος.

«Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον» στο Παρίσι

 Τα μέλη της εταιρείας φορούσαν δαχτυλίδι που είχε ως σήμα δυο ενωμένα χέρια που περιβάλλονταν κυκλικά από τα γράμματα ΦΕΔΑ «Φιλίας Eλληνικής Δεσμός Άλυτος». Μέλος της υπήρξε ο άλλος ιδρυτής της Φιλικής Αθανάσιος Τσακάλωφ.

Άλλες εταιρείες που χρησιμοποιήθηκαν για την συγκάλυψη συνωμοτικών ενεργειών ήταν η υπό βρετανικό έλεγχο «Φιλόμουσος Εταιρεία των Αθηνών»(1813), που σκοπό είχε την προστασία των αρχαιοτήτων και την οργάνωση σχολείου στην Αθήνα

Γράμμα της Φιλόμουσου Εταιρείας των Αθηνών

 και το ρωσικό αντίβαρό της η «Εταιρεία των Φίλων των Μουσών» που ίδρυσε ο Καποδίστριας στη Βιέννη (1814), με σκοπό τη συλλογή χρημάτων για την ενίσχυση Ελλήνων που θα φοιτούσαν σε ευρωπαϊκά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Επίσης, το επιστημονικό σωματείο επιμόρφωσης «Ιονική Ακαδημία» που ίδρυσαν οι Αυτοκρατορικοί Γάλλοι (1808) στην Κέρκυρα και το βρετανικό αντίστοιχό του στη Ζάκυνθο (1811). Για να γίνει κατανοητό το μέγεθος της συμμετοχής των Ελλήνων στις διάφορες εταιρείες ολόκληρο τον 19ο αιώνα δίδεται το παράδειγμα του Φιλικού και αγωνιστή της Επανάστασης Παναγιώτη Καλέβρα, ο οποίος στα απομνημονεύματά του αναφέρεται στη συμμετοχή του σε διάφορες μυστικές επαναστατικές εταιρείες πριν και μετά τη Φιλική. (12)

Από τις υπάρχουσες πηγές γνωρίζουμε τη διαδρομή των μυήσεων στη Φιλική στα νησιά του Ιονίου ως εξής:

Ο Παναγιώτης Χιώτης γράφει στην «Ιστορία του Ιονίου Κράτους» (13) «… ο Ρώμας κατήχησε τον Μαρίνον Μεταξάν εις Κεφαλληνίαν, όστις πρώτος διέδωκε το μυστήριον εκεί (….). Ακολούθως μετεδόθη και εις τους προύχοντας εν Κερκύρα και εξαιρέτως προς τον Κωνσταντίνον Γεροστάθην και Ιωάννην Κεφαλά, Καποδίστριαν Αυγουστίνον και Βιάρον και Αρλιώτην…» και αλλού ότι «οι κατά τόπους υποληπτικωτέροι» υπήρξαν «… εν Επτανήσω τοιούτοι οι κόμης Βιάρος Καποδίστριας και Κωνσταντίνος Γεροστάθης εν Κερκύρα, Γεώργιος Λουρόπουλος εν Παξοίς, κόμης Διονύσιος δε Ρώμας και κόμης Αναστάσιος Φλαμπουριάρης εν Ζακύνθω ….». Σημειώνεται ότι από όλους αυτούς μόνο του Λουρόπουλου δεν έχει εξακριβωθεί η τεκτονική ιδιότητα. (14)

Από τα αρχεία Ρώμα, Στεφάνου, Δραγώνα, Καρβελλά, που χρησιμοποιεί ο Χιώτης, γνωρίζουμε ότι εκτός της Ζακύνθου και στην Κέρκυρα λειτουργούσε τουλάχιστον από το 1817, περίοδο αυστηρότατης αστυνόμευσης του Ιονίου Κράτους από τα όργανα του προτεκτοράτου, επιτροπή της Φιλικής, στην οποία μετείχαν άτομα από το συγγενικό και το φιλικό περιβάλλον του Υπουργού Εξωτερικών του Τσάρου, στην πλειοψηφία τους, εξακριβωμένα μέλη τεκτονικών στοών. Βέβαια, αναπάντητο παραμένει το ερώτημα (μετά την καταστροφή των Καποδιστριακών αρχείων το 1943) εάν όλοι αυτοί ενέργησαν οργανωμένοι και χωρίς τουλάχιστον την ενημέρωσή του. Πάντως, ο Καποδίστριας ενημερώθηκε στην Πετρούπολη για την ύπαρξη της Φιλικής, τουλάχιστον από δυο πηγές. Τέλη του 1818 από τον Ιθακήσιο (με συγγενείς στην Κέρκυρα) Νικόλαο Γαλάτη, τον οποίο και απέπεμψε σκαιότατα, (ο Γαλάτης εκτελέσθηκε τον επόμενο χρόνο στην Ερμιόνη από τον Δημητρόπουλο και τον Τσακάλωφ), και σε δυο μυστικές συναντήσεις Ιανουάριο – Φεβρουάριο 1820) από τον Ξάνθο.

Ο Χιώτης και πάλι μας πληροφορεί για την ανάπτυξη της Φιλικής στα άλλα νησιά του Ιονίου: «…Το 1817 ο Ιωάννης Ζαπραλής εμύησε τον τραγωδό Ιωάννη Ζαμπέλη… αναγορεύσας αυτόν ιερέα (…). ενώ δε εσκέπτετο ο Ζαμπέλης πώς να διαδώση το μυστήριον εις τους συμπολίτας αυτού και μάλιστα προς πολλούς των εν Λευκάδι και Ιθάκη καταδιωχθέντων υπό του Αλή πασά Ακαρνάνων και Αιτωλών, απροσδοκήτως παρουσιάζεται προς αυτόν ο συμπολίτης αυτού Άγγελος Σούνδιας με οδηγίες της εν Κερκύρα Εφορίας των Φιλικών. Αμφότεροι δε συνεννοηθέντες μυσταγωγούσι τους θερμοτέρους και πιστοτέρους συμπολίτας και πολλούς των προσφύγων. Συνιστώνται αυτοί εις επιτροπήν και συγκοινωνούσι μετά των άλλων επιτροπών Κερκύρας, Κεφαλληνίας και Ζακύνθου (1818) (…) Μετ’ ολίγον διαβαίνει εις Επτάνησον ο Αριστείδης Παπάς, απόστολος των Φιλικών. Ούτος φέρει μαζύ του εγκύκλιον του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε΄, προτρεπτικήν προς τους Ορθοδόξους και Επτανησίους, όπως συνεισφέρωσιν προς σύστασιν σχολείου κεντρικού εν Πελοποννήσω (… )επί σκοπώ να συνάγωνται χρήματα προς παρασκευήν του Αγώνος. Έφερε δε ο Αριστείδης μεθ’ εαυτού και τον οργανισμόν του σχολείου (…). Ο Αριστείδης διοργάνισε τας Εφορίας εν Ζακύνθω, Κεφαλληνία, Λευκάδι, Παξοίς και Κερκύρα. Υπέγραψε πολλά εφοδιαστικά προς κατηχητά, εξηγήθη πλατύτερον προς τους εταίρους περί αρχής και σκοπού της εταιρίας, και τέθηκε τους εφόρους εις αλληλογραφίαν μετά των εφοριών Πελοποννήσου, Κωνσταντινουπόλεως και Ιασίου….(1819)». (15)

Ο Χιώτης αναφέρεται επίσης σε περιστατικά με τον Ρώμα, τον Κολοκοτρώνη, τον Βιάρο και τον Ιωάννη Καποδίστρια αλλά και άλλους, κατά τα οποία, για να σωθεί το μυστικό της Φιλικής από έρευνες των αστυνομικών αρχών, παρουσιάστηκε στους τέκτονες αστυνομικούς που ενεργούσαν την έρευνα ή στους υπαλλήλους που την διέταζαν ως ανάγκη διαφύλαξης των τεκτονικών μυστικών. (16)

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι κατά τη διαδικασία ίδρυσης και εγκατάστασης Εφορειών της Φιλικής Εταιρείας στα νησιά του Ιονίου Πελάγους, χρησιμοποιήθηκαν κυρίως πρόσωπα, τα οποία ανήκαν σε Τεκτονικές Στοές και από αυτή την ιδιότητά τους ήταν σε θέση να διαχειριστούν με μεγαλύτερη ευκολία τις καταστάσεις που απαιτούσε η (αποικιακού χαρακτήρα) ασφυχτική διοίκηση του προτεκτοράτου. Χάρις στην «πρωτομόλυνση» που είχαν υποστεί στο συνωμοτικό πνεύμα ως μέλη των Στοών, μπορούσαν καλλίτερα να ανταποκριθούν στα συνωμοτικά καθήκοντα που απαιτούσε μια μυστική επαναστατική οργάνωση όπως η Φιλική Εταιρεία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Βιβλιογραφία κατ’ επιλογήν Beaton R. Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία, Νεφέλη, Αθήνα, 1996. Δημαράς Κ.Θ Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, Αθήνα, 2002. Hobsbawm E. J., Η Εποχή των Επαναστάσεων, 1789-1848, Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα, 2000. Κιτρομηλίδης Π. Μ. Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1996, του ιδίου, «Γλωσσικός αρχαϊσμός και φιλοσοφική ανανέωση», Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, επιμ. Μ.Ζ. Κοπιδάκης, ΕΛΙΑ, Αθήνα, 2000. Πατηνιώτης Μ. Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα. Αρχές της φυσικής φιλοσοφίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη και του Νικηφόρου Θεοτόκη, Διδακτορική διατριβή, Διαπανεπιστημιακό Πρόγραμμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, Αθήνα, 2001. Μουρούτη – Γκενάκου Ζ. Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731-1800) και η συμβολή αυτού εις την παιδείαν του γένους, Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν. Σαριπόλου, Αθήνα, 1979. Batalden, S. K. Catherine II’s Greek Prelate Eugenios Voulgaris in Russia, 1771-1806, New York: Columbia University Press, 1982.

2. Τον όρο «διαφωτισμός» εννοούμε το πνευματικό κίνημα, που εκδηλώθηκε αρχικά στη Γαλλία και, στη συνέχεια, στην υπόλοιπη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική από τα τέλη του 17ου αιώνα και είχε ως κύριους στόχους τη λύτρωση του ανθρώπινου πνεύματος από τις προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, την αυθεντία του κράτους και της εκκλησίας και την επικράτηση του ορθού λόγου, της πνευματικής ελευθερίας, της ανεξιθρησκίας και του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Οι «εγκυκλοπαιδιστές», κυρίως, οι Ντενί Ντιντερό (Dennis Diderot) και Ζαν ντε Ροντ ντ’ Αλαμπέρ (Jean de Ront d’Alembert ) συγκρότησαν το ιδεολογικό υπόβαθρο του Διαφωτισμού στην Εγκυκλοπαίδεια που εξέδωσαν το 1751 (Εγκυκλοπαίδεια ή Λεξικόν αλφαβητικά ταξινομημένων των τεχνών και των επαγγελμάτων – Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et métiers), ενώ, παράλληλα, εκφραστές του Διαφωτισμού θεωρούνται οι Βολταίρος, Μοντεσκιέ και Ζαν Ζακ Ρουσσώ που διατύπωσε τη θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου (1762).

3. Ως Ελληνικός Διαφωτισμός (1750 -1821) αναφέρεται το ιδεολογικό, φιλολογικό, γλωσσικό και φιλοσοφικό ρεύμα που επιχείρησε να μεταφέρει τις ιδέες και τις αξίες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού στους Έλληνες. Τους κύριους φορείς του νεοελληνικού διαφωτισμού απετέλεσαν οι Έλληνες που ζούσαν ή σπούδαζαν στην Δύση. Αυτοί παρακολούθησαν όλες τις αλλαγές που γίνηκαν στη σκέψη, τις ανακαλύψεις και τις ιδεολογικές αρχές πάνω στις οποίες πραγματοποιήθηκε η Γαλλική Επανάσταση, η οποία και δάνεισε αρχές στον ελληνικό διαφωτισμό. Καθώς σε αυτή την περίοδο δεν υπήρξε κοινωνική αντιστοίχηση των ευρωπαϊκών κοινωνιών με την υπό Οθωμανική διοίκηση ελληνική κοινωνία (η δημιουργός Αστική Τάξη υπήρχε μόνο στις υπό Βενετική Διοίκηση «υπερπόντιες επαρχίες»), το φαινόμενο εξ αρχής είχε διαφορετική ένταση στις εκδηλώσεις ανάλογα με τις πολιτικές συνθήκες του τόπου διαμονής εκείνων που το υποδέχθηκαν: Άλλοι ήταν υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή της Βενετικής Δημοκρατίας και άλλοι υπήκοοι ή πάροικοι των Ευρωπαϊκών Αυτοκρατοριών ή των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών, όπου μετά τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, το 1774, η εξουσία είχε ανατεθεί σε Φαναριώτες Έλληνες, ηγεμόνες.

4. Συνηθίζεται στους εκπροσώπους του ελληνικού διαφωτισμού να απονέμεται ο τίτλος του «Δασκάλου του Γένους», καθώς όμως ο όρος έχει καθ’ υπερβολήν χρησιμοποιηθεί ας σημειώσουμε ότι σημαντικοί εκπρόσωποί του υπήρξαν μεταξύ άλλων οι Μεθόδιος Ανθρακίτης 1660 – 1736, Ευγένιος Βούλγαρις 1716 – 1806, Ιώσηπος Μοισιόδαξ 1730 – 1800, Δημήτριος Καταρτζής – Φωτιάδης 1730 – 1800, Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757 – 1798), Αδαμάντιος Κοραής 1748 – 1833, Νικηφόρος Θεοτόκης (1731 – 1800), Άνθιμος Γαζής (1758 – 1828), Δανιήλ Φιλιππίδης, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Νεόφυτος Δούκας, Κωνσταντίνος Οικονόμος, Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, Θεόφιλος Καΐρης και άλλοι.

6. Βακαλόπουλος Α.Ε. «Συμβολή στην Ιστορία και οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας». Ελληνικά 12 (1951) σ. 65 – 78. Ριζόπουλος Χ.Α. Οι τέκτονες του 1821, διαφρόντιση Α.Χ. Ριζόπουλος, «Έρμα», Αθήνα (1993 α) σ. 19.

7. Κορδάτος Γ. Ρήγας Φεραίος και βαλκανική Ομοσπονδία, Αθήνα, χχ, σ 117 – 118.

8. The constitutions of the Free – Masons, containing the History, Charges, Regulations etc of the most Ancient and Right Worshipful Fraternity σ. 50 .

9. William Preston Esq. Illustrations of Masony, Λονδίνο, 1821 ( 13th edition) σ. 201 και Ριζόπουλος Χ.Α. Οι τέκτονες του 1821 ο.π. Alec Μellor, Les Mythes maconiques (Le mythe des Lumieres) σ. 125 André Bouton Les Franc – Macons manceaux et la Révolution Francaise 1741 – 1815 σ. 249. Ριζόπουλος ΑΧ, οπ σ. 16 – 17 και σημ. 4.

10. Abbé Augustin Barruel Memoires pour server á l’ Histoire du Jacobinisme. Ριζόπουλος Α.Χ., Οι τέκτονες οπ σ. 15 – 16.

11. Ριζόπουλος Α.Χ. Οι τέκτονες οπ σ. 15 – 16. Πρβλ γενικότερα τις αξιοπρόσεχτες απόψεις των Χ.Α. Ριζόπουλου και Α.Χ. Ριζόπουλου, οι Τέκτονες, οπ passim.

12. Το 1856 κυκλοφόρησε στην Αθήνα το βιβλίο «Επιστολαί ή τα κατά την Επανάστασιν της Ελλάδος και τα προ αυτής συμβάντα, ανέκδοτα πολιτικά και θρησκευτικά μυστικοσυμβούλια. Ήτοι Εταιρείαι της Aσίας και της Eυρώπης ως προς την Ελλάδα και της Ελλάδος ως προς εαυτήν. Σύγγραμμα λίαν περίεργον υπό Παναγιώτου Καλέβρα Ιερολοχίτου, πρώην ειρηνοδίκου Αθηνών, Λοχαγού της Βασιλικής Φάλαγγος και Αποστόλου της Εταιρείας του Φοίνικος και των Φιλικών. Μέλους δ’ επίσης των Εταιρειών της Αθηνάς, του Λέοντος, του Ροπάλου του Ηρακλέους, του Γεροπυριοβόλου του Ολύμπου, των Φιλορθοδόξων, της Μεγάλης Ιδέας και της Φιλαδελφότητος εν Αθήναις… 1856. Πρόκειται για απομνημονεύματα, υπό τύπον 36 επιστολών, του λογίου εμπόρου Φιλικού και Αγωνιστή της Επαναστάσεως Παναγιώτη Καλέβρα, ο οποίος αναφέρεται στη συμμετοχή του σε διάφορες μυστικές εταιρείες από το 1812 και μετά. Στην πρώτη επιστολή (5 Οκτ. 1854) αναφέρει ότι, κατά την είσοδο των Γάλλων αυτοκρατορικών στη Μόσχα, φιλοξένησε στο σπίτι τού Γιαννιώτη εμπόρου Ζώη Ζωσιμά, του οποίου είχε την φροντίδα, τους Έλληνες Νικόλαο Αρτινό και Λέοντα Λεοντίδη από την Κωνσταντινούπολη «άνδρες πεπαιδευμένους και κατόχους της ρωσικής γλώσσης» οι οποίοι απεδείχθησαν κατάσκοποι των Γάλλων. Αυτοί τον κατήχησαν εις την «εταιρείαν της Αθηνάς», την οποίαν, όπως τον βεβαίωσαν, γνώριζε και ο Ναπολέων. Η εταιρεία είχε ως σκοπό: «…την απελευθέρωση της ελληνικής φυλής από τους Τούρκους, ώστε να κυβερνηθεί από τους Γάλλους, διορισθησομένου Αυτοκράτορος του Βυζαντίου ενός των αυταδέλφων του Ναπολέοντος…». Στην δεύτερη επιστολή (10 Οκτ 1854) αναφέρεται στα σχέδια: Α) της Μεγάλης Αικατερίνης να εγκαταστήσει ως αυτοκράτορα της νέας βυζαντινής αυτοκρατορίας τον εγγονό της, Κωνσταντίνο, (γι’ αυτό η επιμελημένη ελληνική εκπαίδευσή του, όπως και των αδελφών του Αλεξάνδρου, Νικολάου και Μιχαήλ) και στον καταλυτικό ρόλο του Ευγένιου Βούλγαρι, ιδιαίτερα στις συνεννοήσεις της με τον Βολταίρο και Β) του Βοναπάρτη να υποκαταστήσει την οθωμανική διοίκηση με νέα γαλλική είτε δημιουργώντας επαναστατικές κινήσεις μεταξύ των Ελλήνων, με την αποστολή των αδελφών Δήμου και Νικολάου Στεφανοπούλου στην Ελλάδα (είναι αυτοί που μεταξύ άλλων δημιούργησαν και τον μύθο της ελληνικής καταγωγής του από την οικογένεια Καλομέρη) είτε προσεταιριζόμενος διάφορους βαλκάνιους τοπάρχες (ντερεμπέιδες), χριστιανούς και μουσουλμάνους, με τη βοήθεια του Ρήγα Φεραίου. Στην τρίτη επιστολή (15 Οκτ 1854) ο Καλέβρας αναφέρει ότι, όταν ο Ζωσιμάς έμαθε από αυτόν τα σχετικά με την «Εταιρείαν της Αθηνάς», τον μύησε στην « Εταιρία του Φοίνικος» που δημιουργήθηκε από Έλληνες «διά τον φωτισμόν του Έθνους» και ως προθάλαμός της χρησιμοποιήθηκε η «Εταιρεία των Φίλων των Μουσών», που, όπως είπαμε, ίδρυσε ο Καποδίστριας για την ανάσχεση του βρετανικού ελέγχου στην Αθήνα. Μέλη του Φοίνικα υπήρξαν ο πρώην ηγεμών της Βλαχίας Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Νικόλαος Σκουφάς και ο ιατρός Χρισταρής στο Βουκουρέστι, στον οποίο τον έστειλε ο Ζωσιμάς, για να «σπουδάσει και να αναδειχθεί χρήσιμος εις το μέλλον». Στο Βουκουρέστι το 1817 τού έγινε πρόταση να του απονεμηθεί βαθμός ευγενείας από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Αλέξανδρο Σούτσο, βεβαίως, μετά την καταβολή κάποιου χρηματικού ποσού στο ταμείο της ηγεμονίας. Όμως, κατά τη διαδικασία της μυήσεως το 1818, αντελήφθη ότι πρόθεση ήταν η εισαγωγή του στην «Εταιρεία του Λέοντος», η οποία είχε ως σκοπό την διατήρηση και στην επέκταση των προνομίων των Φαναριωτών, γεγονός που τον ανάγκασε να αρνηθεί να συνεχίσει. Όταν έγινε γνωστή η άρνησή του, οι Σκουφάς και Ξάνθος τον εισήγαγαν στην «Εταιρία των Φιλικών» το 1819, ως μέλος της οποίας, στη συνέχεια, έλαβε μέρος στην επανάσταση στις Ηγεμονίες με τον Ιερό Λόχο. Μετά την συντριβή της επανάστασης στις ηγεμονίες, κατέβηκε στην Πελοπόννησο, όπου εντάχθηκε στο σώμα του Νικηταρά. Οι υπηρεσίες του αναγνωρίσθηκαν από τον βασιλέα Όθωνα, ο οποίος τον έκανε λοχαγό της Φάλαγγος και του απένειμε το Αριστείο του Αγώνος. Την πληροφορία χρεωστώ στον φίλο κύριο Αθανάσιο Θ. Κοσμόπουλο, cPhD, τον οποίο για άλλη μια φορά ευχαριστώ.

13. Χιώτης Π., Ιστορία του Ιονίου Κράτους από συστάσεως αυτού μέχρις Ενώσεως (έτη 1815 – 1864 ) τομ. Α, Εν Ζακύνθω 1874α σ. 319

14. Χιώτης Π., οπ σ. 320 – 321, 322 – 325

15. Χιώτης Π., οπ σ. 326 – 328, 333, 346, 348 – 349

16. Σημειώνεται ότι οι συνωμοτικές πρακτικές επέβαλαν οι βεβαιώσεις είσπραξης των εισφορών να παρουσιάζουν διάφορους σκοπούς. Έτσι συναντάμε «αφιερωτικές» επιστολές Επτανησίων Φιλικών, στις οποίες οι προσφορές αναφέρονται ως εξής: Από τον δάσκαλο Θεοδόσιο Δημάδη «..συνάζονται συνδρομηταί … δι’ έκδοσιν αναγκαίων βιβλίων και ωφελίμων εις ανατροφήν των νέων …..». Από τον Διονύσιο κόμη δε Ρώμα «…ένα ξενοδοχείον οικοδομείται εν Αθήναις προς καταφυγήν των οδοιπορούντων Ελλήνων περί του οποίου η ευγενία σας φροντίζει περισσώς …». Από τον Νικόλαο Επισκοπόπουλο « … το εν Οδέσσα σχολείο τελεσφορεί και πολλοί χριστιανοί δεν παύουν να το βοηθούν ακαταπαύστως …». Από τον καπετάνιο Βαλιάνο Γερ. Μεταξά «… έχοντες το νεοσυστημένον σας εμπόριον σας αφιερώνω τον εαυτόν μου και το καράβι μου, να το μεταχειρισθήτε κατά την θέλησίν σας όποτε καιρόν το ζητήσετε (…) υπόσχομαι να είμαι έτοιμος να υπακούσω κάθε σας προσταγήν σωματικώς και χρηματικώς το κατά δύναμιν και δέκα καλούς μαρινάρους ετοιμασμένους με όλα τους τα αναγκαία με ίδια μου έξοδα…» (Χιώτης Π ., οπ σ. 353, 396.