"Ερευνώντας το παιδικό παραδοσιακό τραγούδι στην Κέρκυρα"

Ζωή Διονυσίου:Γεννήθηκε στις Σέρρες το 1972. Σπούδασε Παιδαγωγική (Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών ΑΠΘ) και Μουσική (Πιάνο, Ανώτερα Θεωρητικά και Βυζαντινή Εκκλησιαστική Μουσική). Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο Institute of Education του Πανεπιστημίου του Λονδίνου ως υπότροφος του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών και του Συλλόγου «Οι φίλοι της μουσικής», από όπου έλαβε Μεταπτυχιακό (MA) και Διδακτορικό Δίπλωμα (PhD) στη Μουσική Παιδαγωγική με επιβλέποντα καθηγητή τον Prof. Keith Swanwick. Από τον Οκτώβριο του 2002 διδάσκει Μουσική Παιδαγωγική στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου.

 

Ερευνώντας το παιδικό παραδοσιακό τραγούδι στην Κέρκυρα

 

Ζωή Διονυσίου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιονίου Πανεπιστημίου

 

Περίληψη

 

Τα ελληνικά παραδοσιακά παιδικά τραγούδια (νανουρίσματα, ταχταρίσματα, παιχνιδοτράγουδα, κάλαντα, εθιμικά, διδακτικά και σκωπτικά τραγούδια) αντικατοπτρίζουν ποικιλοτρόπως τη σχέση του παιδιού με το οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον, αντανακλώντας βιώματα, αντιλήψεις και τον τρόπο του «υπάρχειν» σε μία παραδοσιακή κοινωνία. Η εργασία εστιάζει στο Κερκυραϊκό παιδικό τραγούδι μέσα από βιβλιογραφική και επιτόπια εθνογραφική έρευνα.

 

 

Εισαγωγή

 

Τα παραδοσιακά παιδικά τραγούδια ορίζονται ως τραγούδια που προέρχονται από παιδιά ή απευθύνονται σε αυτά. Συναντιούνται σε όλους τους πολιτισμούς, καθώς πρόκειται για ανάγκη μουσικής έκφρασης των παιδιών, αλλά και των ενηλίκων προς τα παιδιά, που υποδηλώνει την αβίαστη ένταξή τους στη μουσική κουλτούρα και το ευρύτερο κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον. Στην ελληνική λαογραφική-εθνομουσικολογική έρευνα το παιδικό παραδοσιακό τραγούδι δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους λαογράφους και εθνομουσικολόγους, με εξαίρεση τα νανουρίσματα και τα κάλαντα, που είναι σε μεγάλο βαθμό καταγεγραμμένα. 

         Στην παρούσα εισήγηση επιχειρούμε μία μουσικοπαιδαγωγική προσέγγιση στον παιδικό λαϊκό μουσικό πολιτισμό. Προτείνουμε μία κατηγοριοποίηση του παιδικού παραδοσιακού τραγουδιού που βοηθά στην εκπαιδευτική χρήση του υλικού. Τέλος εξετάσουμε πώς εμφανίζονται τα παιδικά τραγούδια στην Κερκυραϊκή παράδοση στις υπάρχουσες λαογραφικές και εθνομουσικολογικές συλλογές και μέσα από τη δική μας επιτόπια έρευνα.

        

1. Παράδοση και νεωτερισμός στη λαϊκή μουσική: μία συνεχώς επαναπροσδιοριζόμενη σχέση

 

Οι πρώτες συλλογές δημοτικών τραγουδιών εκδόθηκαν στις αρχές του 19^ου αιώνα από Φιλέλληνες, που σκοπό είχαν να υποστηρίξουν και να αναδείξουν τον αγώνα των Ελλήνων για ελευθερία στην υπόλοιπη Ευρώπη.[1] Σταδιακά σε όλη τη διάρκεια του 19^ου αιώνα, Έλληνες λόγιοι άρχισαν να συλλέγουν και να εκδίδουν συλλογές δημοτικών τραγουδιών ακολουθώντας τις ιδεολογικές γραμμές του ρομαντισμού που καλλιεργήθηκαν από τους προηγούμενους καταγραφείς.[2] Η διαμόρφωση της επιστήμης της ελληνικής Λαογραφίας στις αρχές του 20^ου αιώνα οριοθέτησε εν πολλοίς το περιεχόμενο της Ελληνικής παράδοσης, και πρόσφερε βασικές μεθοδολογικές κατευθύνσεις και εργαλεία. Συνέλεξαν όμως μόνο ή κυρίως τους στίχους των τραγουδιών, η μουσική και ο χορός παραμελήθηκαν σε μεγάλο βαθμό.[3]

            Από τη θέσπιση της ελληνικής Λαογραφίας εκφράστηκαν δύο κυρίαρχες τάσεις σχετικά με το αν τα δημοτικά τραγούδια είναι «προϊόντα της φύσης» ή «προϊόντα τέχνης». Η πρώτη άποψη εκφράστηκε από ερευνητές που θεωρούσαν τα δημοτικά τραγούδια ως αυθόρμητα φυσικά δημιουργήματα της ψυχής του λαού, χωρίς να διαποτίζονται από την αίσθηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας (Πολίτης, Fauriel, Μέγας, Αποστολάκης, Πετρόπουλος, Ρωμαίος κ.ά.), μία θέση που έχει τις απαρχές της στις ρομαντικές απόψεις περί της «θεωρίας των επιβιωμάτων» από την ελληνική αρχαιότητα.[4] Η δεύτερη άποψη, που χαρακτήριζε τα δημοτικά τραγούδια ως «καλλιτεχνικά δημιουργήματα», υιοθετήθηκε από τους: Samuel Baud-Bovy,[5] Στίλπων Κυριακίδη,[6] Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ[7] και Άλκι Κυριακίδου-Νέστωρος[8]. Οι ερευνητές αυτοί αντιμετώπισαν τον λαϊκό πολιτισμό στη σύγχρονή του διάσταση και τον κατέγραψαν σε συνάρτηση με τη «χρήση και λειτουργία» του στη ζωή των ανθρώπων.[9]

            Σήμερα είναι αδιαμφισβήτητο ότι τα Δημοτικά ή παραδοσιακά τραγούδια είναι μορφή έκφρασης και τέχνης, που δημιουργούνται από τα ταλαντούχα μέλη μιας κοινωνίας, τα οποία συνδιαμορφώνουν, παραλλάσσουν και μεταδίδουν τα παλαιότερα προϊόντα με ένα σύστημα «ελευθερίας-υπό-όρους», όπου η προσωπική δημιουργία φιλτράρεται μέσα από τη συλλογική ταυτότητα.[10] Η «διατήρηση του αυθεντικού» και οι προτάσεις «νεωτερισμών» στον παραδοσιακό πολιτισμό είναι έννοιες παράλληλες, καθώς το παλιό συνυπάρχει με το νέο μέσα από ένα δημιουργικό διάλογο που δίνει πνοή και συνέχεια στη μουσική παράδοση κάθε τόπου. Η παραδοσιακή μουσική έχει θέση στη σύγχρονη κοινωνία όχι ως απομεινάρι του παρελθόντος, ή ως προϊόν ιστορικής ή ιδεολογικής φόρτισης, αλλά γιατί είναι μια εκφραστική τέχνη που μετουσιώνει υλικά και άυλα μουσικά, ιστορικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της κάθε κοινωνίας.[11] Με αυτό το σκεπτικό από κάθε λαϊκή μουσική παράδοση μένει ζωντανό μόνο ό,τι είναι χρήσιμο, ό,τι ανανεώνεται και φιλτράρεται μέσα από τις σύγχρονες ανάγκες και δεδομένα των ανθρώπων.

 

2. Μια προτεινόμενη κατηγοριοποίηση του παραδοσιακού παιδικού τραγουδιού

 

Τα παιδικά παραδοσιακά τραγούδια παραλλάσσονται με το πέρασμα των χρόνων, όπως άλλωστε και αυτά των ενηλίκων. Διατηρούν όμως μία άμεση σχέση με τη ζωή, καθώς περιλαμβάνουν ρεπερτόριο που εντάσσεται στον κύκλο της ζωής (γέννηση, παιδική ηλικία, αγάπη, γάμος, τεκνοποίηση, εργασία, θάνατος) και στον κύκλο του χρόνου (εποχές του χρόνου, γιορτές, μήνες, εργασίες). Οι βασικές κατηγορίες των ελληνικών παραδοσιακών παιδικών τραγουδιών που έχουμε εντοπίσει είναι:

 

α) Νανουρίσματα: το σιγανό τραγούδι της «μάνας» προς το παιδί για να το ηρεμήσει, ή να το οδηγήσει στον ύπνο. Συχνά αυτοσχεδιαστικό, συναντάται σε παγκόσμια κλίμακα, μια που εκτός από συναισθηματική καλλιέργεια και ανακούφιση στο βρέφος, μεταφέρει κοινωνικά, πολιτισμικά και γλωσσικά χαρακτηριστικά και αποτελεί μία σπάνια επικοινωνία του γονιού με το παιδί.

 

β) Ταχταρίσματα – παινέματα ή κανακέματα: τραγούδια που έχουν σκοπό να ενεργοποιήσουν το βρέφος, να προωθήσουν την επικοινωνία του ενήλικα με το βρέφος και να συμβάλλουν στην κινητική του ανάπτυξη (συντονισμό, αίσθηση ρυθμού, ενεργοποίηση του σώματος, κλπ.).

 

γ) Παιχνιδοτράγουδα: προτεινόμενη ορολογία που δεν έχει εντοπιστεί έως τώρα σε κάποια λαογραφική συλλογή. Αφορά τραγούδια που συνοδεύονται από παιχνίδια. Αναφέρονται μαζί με τα Εθιμικά ως «Κυρίως παιδικά τραγούδια», ή «Παιδιαί».[12] Τα παιχνιδοτράγουδα στη βιβλιογραφία αντιμετωπίστηκαν ελλιπτικά: είτε παραμελήθηκε η παιχνιώδη τους διάσταση και καταγράφονται ως παιδικά τραγούδια, είτε παραμελήθηκε η μουσική τους διάσταση και καταγράφονται ως παιχνίδια. Εμείς υποστηρίζουν τη διττή εκφραστική τους διάσταση, καθώς στην παιδική ηλικία η κίνηση - ως ελεύθερο ή συντονισμένο παιχνίδι - είναι προϋπόθεση της μάθησης. Στα ελληνικά λαϊκά παιχνιδοτράγουδα εντοπίζουμε:

- Παιχνίδια λόγου - λογοπαίγνια: παροιμίες, γνωμικά, έναρξη αφήγησης παραμυθιών, δίστιχα, κλπ.

- Λαχνίσματα: παιχνιδοτράγουδα που χρησιμεύουν να ονοματίσουν ποιος από την ομάδα θα αρχίσει το κυρίως παιχνίδι πρώτος ή θα παίξει το ρόλο της «μάνας».

- Παιχνίδια με εμπλοκή μελών του σώματος: χρήση δακτύλων (χεριών, ποδιών), μελών του σώματος, κλπ. με στόχο την ανάπτυξη της λεπτής και αδρής κινητικότητας και γενικά τη σωματική ανάπτυξη.

- Παιχνίδια με αντικείμενα: παιχνίδια με χρήση αντικειμένων (μήλα, φρούτα, πέτρες, ξυλάκια, κότσια, κλπ.) που στοχεύουν στην κινητική ανάπτυξη.

- Ομαδικά στο χώρο μιμητικά-ελεύθερα: παιχνιδοτράγουδα τα οποία συνοδεύονται από μιμητική/περιγραφική κίνηση.

- Ομαδικά σε κύκλο: παιχνιδοτράγουδα σε κυκλική διάταξη, με στόχο την κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού.

- Ομαδικά σε διάλογο: σε δύο ομάδες που στέκουν αντικρυστά και κάνουν χρήση διαλόγων με σκωπτική, πειρακτική διάθεση.

 

δ) Κάλαντα - Αγερμοί: Πρόκειται για αρχαιοελληνικό και ρωμαϊκό έθιμο (calendae: νεομηνία, αγείρω: συγκεντρώνω χρήματα, κάνω έρανο). Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν κάλαντα για κάθε μήνα. Τα σύγχρονα κάλαντα συνδέονται με το Δωδεκαήμερο (Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, Θεοφανείων), αλλά εδώ εντάσσονται και τα κάλαντα του Μάρτη, του Λαζάρου, της Λαμπρής. Τα κάλαντα λέγονταν από ανθρώπους κάθε ηλικίας, αλλά σταδιακά επικράτησε να τραγουδιούνται κυρίως από παιδιά.

 

[1]               Κάποιοι από τους Φιλέλληνες που συνέταξαν και εξέδωσαν συλλογές Ελληνικών τραγουδιών στις αρχές του 19^ου αιώνα ήταν ο Claude Fauriel, 1824, ο Julius Griffiths, 1805, ο Pouqueville, 1813, ο Niccolo Tommaseo και ο Wernev von Haxthausen, 1814, κ.ά. Βλ. Α. Κυριακίδου-Νέστωρος, Η Θεωρία της Ελληνικής Λαογραφίας: Κριτική ανάλυση, εκδ. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1978/1986.

[2]           Οι πιο γνωστές συλλογές δημοτικών τραγουδιών στην Ελλάδα έως τις αρχές του 20^ου αιώνα: L.A. Bourgault-Doucoundray, Trente melodies populaires de la Grece et d’Orient, Paris, 1876-1897· Αντ. Σιγάλα,  Συλλογή Εθνικών Ασμάτων, 1880· Επ. Σταματιάδη, Σαμιακά, 1887· H. Pernot Rapport sur une mission scientifique en Turquie, Paris, 1888-89· Γ.Δ. Παχτίκος, 260 Δημώδη Άσματα από τους στόματος του Ελληνικού Λαού, 1905. Βλ. Μ. Μερλιέ, Η Ελληνική Λαογραφία στην Ελλάδα, εκδ. Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο, Αθήνα, 1935: σ. 20.

[3]              Σε αυτές περιλαμβάνονται συλλογές των: Σιγάλα, Σταματιάδη, Pernot, Παχτίκου, Χατζιδάκη, Ψάχου & Marsick. Βλ. R. Gallop, 1935, «Folksongs of Modern Greece», Musical Quarterly, τχ. 21 (1935), σ. 94, 89-98.

[4]                 Α. Κυριακίδου-Νέστωρος, Η Θεωρία της Ελληνικής Λαογραφίας, ό.π.

[5]           S. Baud-Bovy, Δοκίμιο για το Ελληνικό Δημοτικό Τραγούδι, εκδ. Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο, 1984/1996.

[6]           Σ. Κυριακίδης, Το Δημοτικό Τραγούδι: Συναγωγή μελετών, εκδ.: Ερμής, Αθήνα, 1990, σ. 59-66.

[7]               Μ. Λογοθέτη-Μερλιέ,  Η Ελληνική Λαογραφία στην Ελλάδα, ό.π.

[8]               Α. Κυριακίδου-Νέστωρος, Η Θεωρία της Ελληνικής Λαογραφίας, ό.π.

[9]               A.P. Merriam, The Anthropology of Music, εκδ.  Northwestern University Press, Evanston 1964.

[10]             Γ.Μ. Σηφάκης, Για μια ποιητική του Ελληνικού Δημοτικού Τραγουδιού. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1988.

[11]             P.V. Bohlman, The Study of Folk Music in the Modern World, ό.π., σ. 13, 31-32.

[12]               Δ.Σ. Λουκάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1966/1978. 

--------------------------------------------------------------------------------

ε) Εθιμικά - μαγικολατρευτικά: τα τραγούδια των παιδιών που σχετίζονται με κάποιο έθιμο. Τραγουδιόταν τόσο από ενήλικες όσο και από παιδιά, αλλά σταδιακά τα περισσότερα πέρασαν στα χείλη των παιδιών. Στην κατηγορία αυτή συναντούμε:

- Της κούνιας ή αιώρας: Έθιμο με κρυφό νόημα του ζευγαρώματος.  Πραγματοποιούνταν την περίοδο της άνοιξης, κυρίως τη Δεύτερη μέρα της Λαμπρής, τη «Νια εβδομάδα», όταν παρέες εφήβων και νέων «έστηναν τις κούνιες» με συνοδεία γλεντιού σε διάφορες συνοικίες ή εκδρομές, για να ανεβούν οι ελεύθερες κοπέλες και να τραγουδήσαν.

- Επίκληση βροχής: σε πολλές περιοχές σε περιόδους ανομβρίας τα κορίτσια οργάνωναν το έθιμο της Περπερούνας. Ένα κορίτσι ντυνόταν «περπερούνα» τυλίγοντας  πράσινα κλαδιά γύρω από το κορμί της, ενώ η υπόλοιπη συντροφιά το οδηγούσε από σπίτι σε σπίτι, όπου οι νοικοκυρές της έριχναν λίγο νερό, για να «πιάσει βροχή».

- Τραγούδια της εργασίας: συχνά τα παιδιά στα τραγούδια τους μιμούνται επαγγέλματα των ενηλίκων, κάτι που σταδιακά τους εισήγαγε στον κόσμο της δουλειάς.

- Μοιρολόγια: τα μοιρολόγια σε κάποια μέρη περνούν στα χείλη των παιδιών συνδεόμενα με παιχνίδια.

- Πασχαλινά – Αναστάσιμα: τραγούδια της Λαμπρής που τραγουδιούνται και από παιδιά.

 

στ) Διδακτικά τραγούδια: τραγούδια που καλλιεργούν τη μνήμη (μνημονικά) και περιλαμβάνουν:

- Κλιμακωτά: με στίχο που προσθέτει κάθε φορά έναν άλλο χαρακτήρα ή δράση.

- Αριθμητικά: με στίχο που περιλαμβάνει αρίθμηση.

- Αλφαβητάρια: με στίχο που αναδεικνύει τα γράμματα της αλφαβήτου.

 

ζ) Σατυρικά – σκωπτικά τραγούδια: τραγούδια που συνήθως συνοδεύονται από κίνηση και προέρχονται από αποκριάτικα ή σατιρικά τραγούδια των ενηλίκων. 

 

3. Κερκυραϊκό παιδικό τραγούδι

 

Στην Κερκυραϊκή λαογραφία η Κέρκυρα διαχωρίζεται σε τέσσερις περιοχές, που ακολουθούν τον διοικητικό διαχωρισμό του νησιού από την εποχή των Ανδηγαυών: α) Γύρου (Βορειο-Δυτικά), β) Όρους (Βόρειο-Ανατολικά), γ) Μέσης και δ) Λευκίμης (Νότια). Στη λαογραφία της Κέρκυρας σώζονται πολλά κατάλοιπα της βυζαντινής περιόδου του νησιού σε παραλλαγές βυζαντινών τραγουδιών, σε βυζαντινά χωριά, σε ονόματα οικογενειών κ.ά., καθώς μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης και άλλων περιοχών πολλοί πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην Κέρκυρα. Εντοπίζονται επίσης πολλά στοιχεία της Κρητικής δημοτικής ποίησης, λιγότερα στοιχεία από τα Δωδεκάνησα, από νησιά του Αιγαίου, Κύπρο, Μικρά Ασία κ.λπ., ενώ ακόμα λιγότερες επιρροές από την Ήπειρο, που αν και τόσο κοντά, η μουσική της παράδοση διαφέρει πολύ από την επτανησιακή.[1] Στη Νότια Κέρκυρα αναφέρονται ευρύτατα Κρητικές επιδράσεις σε πολλά άσματα. Στα βόρεια, σε μερικά χωριά του Όρους παρατηρούνται λίγες επιδράσεις από την Ήπειρο, ενώ στη Μέση Κέρκυρα μεγαλύτερες αφομοιωτικές τάσεις σε τραγούδια ξενόφερτα.[2] Οι μείζονες κλίμακες έχουν επικρατήσει στο νησί, ως δάνειο από την ευρωπαϊκή μουσική. Επικρατέστερος στίχος είναι ο πανελλήνιος ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος.

         Τα περισσότερα Κερκυραϊκά άσματα φαίνονται να κατατάσσονται στις παραλογές, στα ερωτικά και σατιρικά άσματα. Απουσιάζουν εμφανώς τα κλέφτικα και πολεμικά τραγούδια,[3] ενώ υπάρχουν τραγούδια σε όλες τις άλλες κατηγορίες  δημοτικού τραγουδιού, σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του Πολίτη (ακριτικά, παραλογές, της αγάπης, του γάμου, της ξενιτιάς, μοιρολόγια, νανουρίσματα, κάλαντα, του κάτω κόσμου, γνωνικά, εργατικά, περιγελαστικά).[4] Η έλλειψη κλέφτικων και πολεμικών τραγουδιών εξηγείται φυσικά από τη διαφορετική ιστορική και εθνική διάσταση του ελληνισμού, που προφανώς βίωσε η Κέρκυρα και τα Επτάνησα. Η αφοσίωση προς τον Ελληνισμό, έκδηλη στη Σολωμική και Επτανησιακή Σχολή, είναι παρούσα και στο Κερκυραϊκό δημοτικό τραγούδι, χωρίς όμως να ενστερνίζεται το πολεμικό και επαναστατικό πνεύμα της εποχής (αρματωλοί, κλέφτες, ιστορικά άσματα, κλπ.). Αλάνθαστο το λαϊκό τραγούδι καταδεικνύει ότι η Ελληνική Επανάσταση στην Κέρκυρα βιώθηκε διαφορετικά και μαρτυρεί, τη γνωστή, αν μη τι άλλο, κλίση των Κερκυραίων προς την ευχάριστη πλευρά της ζωής, που απέχει από τη βυζαντινή αίσθηση της χαρμολύπης και το μυστικισμό της ανατολής που συναντά κανείς στην υπόλοιπη Ελλάδα.

         Στις συλλογές τραγουδιών και λαογραφικού υλικού από το νησί της Κέρκυρας, στο μεγαλύτερο ποσοστό καταγράφονται μόνο οι στίχοι. Η έλλειψη μουσικής σημειογραφίας οδηγεί τον σύγχρονο ερευνητή να αντιμετωπίσει τα τραγούδια μόνο ή κυρίως στιχουργικά, κάτι που αποκλίνει από την πραγματική τους χρήση. Παρακάτω εξετάσουμε παιδικά τραγούδια που έχουμε εντοπίσει σε συλλογές και μελέτες κερκυραϊκής λαογραφίας.

         Στις συλλογές των Αντώνη Μανούσου,[5] Σπύρου Καβάσιλα,[6] Ιωάννου Μπουνιά,[7]  Αλεξάνδρας Τζώρα,[8] και Γιάννη Καλαϊτζόγλου[9] δεν καταγράφεται κανένα τραγούδι που να ανήκει στο παιδικό ρεπερτόριο.

         Νανουρίσματα έχουν καταγραφεί σε Κερκυραϊκές συλλογές. Στη συλλογή του Γεώργιου Κοντού περιλαμβάνονται 4 νανουρίσματα, από τα οποία δύο έχουν τοπικό ενδιαφέρον, καθώς αναφέρονται σε τοπικούς αγίους και προσκυνήματα, στην Παναγιά Κασσωπίτρα και στον Άγιο Σπυρίδωνα. Αναφέρουμε το πρώτο:

«Νάνα σου μάτια, νάνα σου, και ναναρίσματά σου,

Κ’η Παναγιά η Δέσποινα μεσ’ στα προσκέφαλά σου,

Η Παναγιά η Δέσποινα, κι η Χρυσοκασσοπήτρα,

Να σου χαρίσει την υγειά οπού είναι λεημονήτρα».[10]

 

         Στη μελέτη της Μαλβίνας Σαλβάνου παρουσιάζεται ένα ιδιαίτερο νανούρισμα.

Νάνι, νάνι, νάνι του/ όσο νά’ρθει η μάνα του

Να του φέρει πέντε αυγά/ και την κότα την παχιά/ να τη φάει τη Λαμπριά

και τ’αρνί το παχουλό/ να το φάει το δειλινό.[11]

 

          Το παραπάνω νανούρισμα παρουσιάζεται από την Παναγιώτα Χρηστάρα ως νανούρισμα Κέρκυρας και Ερείκουσας ενδεικτικό της πιο απλής μουσικοποιητικής δομής που καταγράφεται στην ελληνική παράδοση.[12] Η μελωδία του ακολουθεί διτονικό χαρακτήρα, με το διάστημα τρίτης μικρής (ντο# - λα#). Η απλότητα του παραπάνου Κερκυραϊκού νανουρίσματος θυμίζει τα παιδικά τραγούδια που είναι μελοποιημένα σε τρεις νότες, χαρακτηριζόμενα ως «παιδική τριάς» («Kinderlied-terno»).[13] Το ελληνικό παραδοσιακό νανούρισμα ακολουθεί μια μουσικοποιητική διαδικασία από το απλό προς το σύνθετο, όσον αφορά τη μουσική έκταση, τον αριθμό των βαθμίδων της κλίμακας, το πέρασμα από έναν ελλιπή τρόπο διτονικού ή τριτονικού χαρακτήρα σε τρόπο διατονικό και στη συνέχεια χρωματικό, τον αριθμό των συλλαβών του ποιητικού στίχου, τον αριθμό κυματισμών της μελωδίας, τον αριθμό διαφορετικών διαστημάτων, την ποικιλία ή μη των ακραίων φθόγγων, την απλότητα ή σχετική πολυπλοκότητα του μέτρου στη μουσική, την ποικιλία στις χρησιμοποιούμενες διάρκειες.[14] Αυτός ο τύπος νανουρίσματος καταδεικνύει ότι το νανούρισμα είναι το πιο απλό αυτοσχέδιο και αρχετυπικό τραγούδι της μάνας προς το παιδί, που συνεχώς εξελίσεται στιχουργικά και μουσικοποιητικά.

         Στη συλλογή του Μαρτζούκου καταγράφεται ένα νανούρισμα,[15] και στη συλλογή του Πακτίτη 6 νανουρίσματα (ο ίδιος αναφέρει 19 νανουρίσματα, αλλά εμείς  αναγνωρίσαμε 6 νανουρίσματα και 13 ταχταρίσματα)[16]. Πέντε Νανουρίσματα καταγράφονται επίσης στη συλλογή του Τζήλιου[17].

         Ταχταρίσματα καταγράφονται: 13 από τον Πακτίτη, 1 από τον Λυκίσσα[18] και 8 από τον Τζήλιο[19]. Σε αρκετά Κερκυραϊκά ταχταρίσματα καταγράφονται οι συλλαβές «ται-ρι-ρι», «ράι-ρι-ρι», ή «τάι-ρα-ρα», η οποία είναι αυτοσχέδια συλλαβή που θυμίζει παρόμοιες νησιών το Αιγαίου (τα-ρι-ρι), αλλά όχι της ηπειρωτικής Ελλάδας (να-α-α, ω-ω, νάνι-νάνι, κλπ.).

Τάι ριρί τάι ριρί/ να’ναι η μπέμπα μας καλή

Έλα να την κάμω μά/ στο λαιμό και στην ελιά

Έλα να την κάνω μάκι/ στο λαιμό και στο χειλάκι.[20]

 

         Όσον αφορά τα παιχνιδοτράγουδα, καταγράφονται: 18 παιδικά τραγούδια από τον Πακτίτη, τα περισσότερα παιχνίδια λόγου, ομαδικά παιχνίδια, ή εθιμικά τραγούδια, χωρίς περιγραφή τρόπου παιξίματος. Από τον Ν. Αυλιανό καταγράφονται 4 λαχνίσματα και δύο παιχνιδοτράγουδα όπου εμπλέκουν μέλη σώματος.[21] Η πληρέστερη μελέτη, ως προς την κριτική έκδοση δημοτικών τραγουδιών, ταυτόχρονα με την ιστορική, λαογραφική και φιλολογική τους πλαισίωση, είναι η τετράτομη ανέκδοτη συλλογή του Σπύρου Τζήλιου που επικεντρώνεται στη μουσική παράδοση της Βορειο-Δυτικής Κέρκυρας. Ο Τζήλιος καταγράφει 7 παιδικά τραγούδια και παιχνίδια,[22] 2 παιχνίδια λόγου,[23] 9 παιδικά τραγούδια,[24] 4 παιχνιδοτράγουδα,[25] και 8 μικρά δίστιχα ως ευτράπελους διαλόγους. Στις παραπάνω συλλογές εντοπίσαμε πολλά παιχνίδια λόγου, λαχνίσματα, παιχνίδια με εμπλοκή μελών του σώματος, ομαδικά στο χώρο, σε κύκλο και σε διάλογο. Παραθέτονται κάποια παιχνιδοτράγουδα τοπικού ενδιαφέροντος:

 

«Ντίλι-ντίλι, ντόσα/ να πάμε στη μολόσα/ να φέρουμε λαλάκια/ ν’αλείψουμε τη γάτα».[26]

«Τσούκου τσουκάντε βαλιότα, τομπό/ τήρα, σούκα, δέκα και μπαλό, / σύρε συ να’ρθω κι εγώ»,

«Βερβιτσιόλα, δεκατσιόλα, ντελαράν, ντελαρούσα, δεν ανάβει, δεν απιάνει έτσι σπάθη και μονόβα και ταμπό, σύρε συ, να ‘ρθω κι εγώ».[27]

 

            Παραλλαγή του τελευταίου κατέγραψε η ερευνήτρια με τα παρακάτω λόγια:

 

«Μπερμπιτσιόλα Δεκατσιόλα ντουκάντε βασίβα-λο, κε-τη-ράβδα καταμπό, τήρα βέσα και μπαλό».[28]

           

         Στη σύντομη αυτή μελέτη δεν ασχοληθήκαμε με τα Κάλαντα, τα οποία καταγράφονται από τον Πακτίτη, τον Τζήλιο και άλλους ερευνητές. Στη μελέτη της Μαλβίνας Σαλβάνου παρουσιάζονται τα Κάλαντα του Λαζάρου, όπως καταγράφηκαν στους Αργυράδες Κέρκυρας. Ο Γεράσιμος Χυτήρης περιγράφει τρία σπάνια κάλαντα που φαίνονται να σχετίζονται με παιδιά: τα «Κάλαντα της Λαμπρής» («Λαμπριάτικα Κάλαντα», ή «το Χριστός Ανέστη»), τα κάλαντα του Λαζάρου «Ήρθ΄ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάια» και «Το τραγούδι του Μάη»,[29] που πρώτη φορά καταγράφηκε από τον Ν. Γερακάρη το 1905.[30]  Το «Τραγούδι του Μάη» και το παρακάτω εθιμικό πασχαλινό τραγούδι είναι τα μόνα εθιμικά τραγούδια που εντοπίσαμε:

 

Μεγάλη Δευτέρα ο Χριστός στη μαχαίρα

Μεγάλη Τρίτη ο Χριστός εκρύφτη

 Μεγάλη Τετάρτη ο Χριστός επιάστη

Μεγάλη Πέφτη δάκρυο πέφτει

Μεγάλη Παρασκευή ο Χριστός στο καρφί

Μεγάλο Σαββάτο χαρές γιομάτο.[31]

 

         Τελευταία, το μόνο διδακτικό τραγούδι που εντοπίσαμε είναι το το παρακάτω αριθμητικό τραγούδι από τον Τζήλιο:

Ένα: αύριο πάω στα ξένα

Δύο: μόνο εμείς οι δύο

Τρία: με μια καλή κυρία

Τέσσερα: στα νερά μου σ’έφερα

Πέντε: βάστα κερί και φέγγε

Έξι: καρδιά μου έχεις μπλέξει

Εφτά: γυριστά, κουλουριαστά

Οχτώ: στην καρδιά μου σε βαστώ

Εννιά: είσαι ψηλή και ναι

Δέκα: σου κλέψαν μια γυναίκα.[32]

 

            Στη συλλογή του Τζήλιου καταγράφονται επίσης 16 ομαδικά σατιρικά παχνιδοτράγουδα ή τραγούδια καταδεικνύοντας έτσι τον μεγάλο πλούτο της παιδικής λαϊκής μούσας στην Κέρκυρα.[33] Ένα παράδειγμα:

 

Που ‘σουν ντε, πού ‘σουν ντε/ που ‘σουν άγριε πετεινέ;

Στο βουνό ήμουν ο καημένος/ με τα βούρλα φορτωμένος

Κατεβαίνω ποδαράτα/ και μαθαίνω μες τη στράτα

πως μου κλέψαν την κοπέλα/ με την κόκκινη κορδέλα.

Το τσεκούρι μου πετώ/ και τα γένια μου τραβώ.

 

         Σε όλες τις συλλογές δημοτικών τραγουδιών που αναφέρθηκαν ως τώρα υπάρχει καταγεγραμμένο μόνο το ποιητικό κείμενο, κάτι που αποδυναμώνει τη μελέτη και διάδοση του μέλους. Εξαίρεση αποτελούν δύο σχετικά νεώτερες μελέτες για τη μουσική παράδοση της Κέρκυρας, που είναι οι μόνες που καταγράφουν τραγούδια σε μουσική σημειογραφία. Ο Σπυρίδωνας Σούφης κατέγραψε 30 τραγούδια από τους Ριγγλάδες Κέρκυρας, μεταξύ των οποίων 4 κάλαντα και 1 ταχτάρισμα («Το παιδί μου το καλό»). Σε όλα τα τραγούδια παρατήρησε συλλαβικές μελωδίες σε σχέση με το κείμενο, μελίσματα δίφθογγα ή τρίφθογγα (σπάνια 5 φθόγγων), μελωδίες με σχετικά λίγους φθόγγους (5-8 φθόγγους), μέτρια ως γρήγορη ρυθμική αγωγή. Στα κάλαντα και το ταχτάρισμα δεν παρατήρησε τσακίσματα, σε αντίθεση με άλλα τραγούδια. Επιβεβαίωσε επίσης στιχουργικά δάνεια από Πελοπόννησο, κάτι που παραπέμπει στη μετακίνηση πληθυσμών το 16^ο αιώνα από την Πελοπόννησο στην Κέρκυρα.[34]

         Ο Άγγελος Μελάς κατέγραψε 20 τραγούδια από τον Κάτω Γαρούνα και 10 από τον Πέλεκα (Μέση Κέρκυρας) και μελέτησε την Κερκυραϊκή πολυφωνία. Η πολυφωνία στην κερκυραϊκή λαϊκή της μορφή αποτελείται από την πρώτη φωνή (πρίμα) που παίρνει τη βασική μελωδία, τη δεύτερη φωνή που τραγουδά ψηλότερα ή χαμηλότερα από την πρώτη, τη μπάσα φωνή που είναι η πιο χαμηλή μελωδική γραμμή και τη φωνή σουλτάνα, που είναι η πιο ψηλή φωνή στο τραγούδι. Η ομαδικότητα, ο λαϊκός χαρακτήρας της και οι ανημίτονες πεντατονικές κλίμακες που αποτελούν τη μελωδική βάση της πολυφωνίας συνηγορούν στην παλαιότητα της καταγωγής της.[35] Φυσικά η λαϊκή πολυφωνία και η λόγια δυτική πολυφωνία επηρέασαν και επηρεάστηκαν αμφότερες.

         Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, παλαιότερα στα περισσότερα χωριά της Κέρκυρας οι άνθρωποι τραγουδούσαν αβίαστα σε λαϊκή πολυφωνία, δηλαδή «έφτιαχναν πολλές φωνές» στο κάθε τραγούδι. Ο όρος «πολυφωνικό» είναι νεότερος. Ακόμα και σήμερα οι άνθρωποι της υπαίθρου προτιμούν να μην τα ονομάζουν πολυφωνικά, αλλά «τραγουδάμε όλοι μαζί». Αναφέρουν «το λέμε αρέκια», που σημαίνει να ξεκινά μία φωνή πρώτα και σε λίγους χρόνους να μπαίνουν οι άλλες, γεμίζοντας σταδιακά το τραγούδι με πολυφωνία.[36] Στα παιδικά τραγούδια δεν καταγράφηκε κάποιου είδους πολυφωνία, συναντήσαμε μόνο συλλαβικές μελωδίες, χωρίς τσακίσματα και μελίσματα.

 

          

Συμπεράσματα

 

Συγκριτικά με το πανελλήνιο παιδικό παραδοσιακό τραγούδι, στην Κέρκυρα συναντούμε όλες τις κατηγορίες τραγουδιών, αλλά ιδιαίτερα πολλά σατυρικά τραγούδια, που σπανίζουν σε άλλα μέρη της Ελλάδας. Αυτό αποδεικνύει ότι η έφεση των Κερκυραίων σε περιπαιχτικά δίστιχα λογικά ξεκινά να καλλιεργείται από την παιδική ηλικία.

         Τα παιδιά γίνονται συμμέτοχοι και ενθουσιώδεις εκφραστές λαογραφικών δρώμενων, όταν ελεύθερα από δεσμεύσεις τους επιτρέπεται να παίζουν και να δρουν με τους συνομηλίκους τους, παράλληλα με τον κόσμο των ενηλίκων. Τότε δανείζεται πολλά μουσικά και πολιτισμικά στοιχεία του ρεπερτορίου των ενηλίκων, που τα ενστερνίζονται με αρκετά ευφάνταστο τρόπο. Οι σχετικά απλές μελωδίες, όπως αποδεικνύει το νανούρισμα της Κέρκυρας στο οποίο αναφερθήκαμε, μαρτυρά την αέναη μουσικοποιητική δημιουργία στο παραδοσιακό τραγούδι. Καταδεικνύει επίσης ότι οι απλές μελωδίες συχνά επιτρέπουν στα παιδιά να επινοήσουν πολύπλοκα κινητικά παιχνίδια. Σχεδόν πάντα παιχνίδι και τραγούδι συνυπάρχει στο λαϊκό παιδικό ρεπερτόριο, πάντα με αυτοσχεδιαστικό τρόπο που μπορεί να διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, ή από άτομο σε άτομο.

         Η προσπάθειά μας να αναδείξουμε το λαογρφικό υλικό που σχετίζεται με τα παιδιά πηγάζει από την πεποίθηση μας ότι πρόκειται για ένα πολύτιμο υλικό που προσφέρει μεγάλη μουσική, πολιτισμική και κοινωνική καλλιέργεια. Πιστεύουμε ότι τα χαρακτηριστικά ενός μουσικού πολιτισμού δεν διδάσκονται, αλλά μεταφέρονται μόνο αν κάποιος επιθυμήσει να γίνει φορέας τους. Τα παιδιά χρειάζονται μία ανοιχτή σχέση με την παράδοση, γιατί μόνο τότε μπορούν να εμπνευστούν από αυτή και να γίνουν συνεχιστές της.

 

Abstract

 

Greek children's folk songs (lullabies, dandle, playsongs, carols, custom songs, educational and comic songs) usually transmit to children their family and socio-cultural background, living conditions, ideas and way of being in traditional society. The current research focuses on Corfiot children's songs through bibliographic and ethnographic research.

 

[1]               Α. Τζώρα,  Το Κερκυραϊκό Δημοτικό Τραγούδι: πηγές και επιδράσεις - Συγκριτική μελέτη, εκδ. Δημοσιεύματα εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα 1986, σ. 102.

[2]               Ν. Πακτίτης, Κερκυραϊκά δημοτικά τραγούδια, εκδ. Ιστορικολαογραφική Εταιρεία Κέρκυρας, Κέρκυρα 1989, 14-15.

[3]               Α. Τζώρα, Το Κερκυραϊκό Δημοτικό Τραγούδι, ό.π. Γ. Σπυριδάκης, «Συνθετικά στοιχεία του Λαϊκού πολιτισμού εις την Επτάνησον», Πρακτικά Τρίτου Πανιονίου Συνεδρίου (23-29 Σεπτεμβρίου 1965), Τόμ. Α΄(1967), σ. 353-364. Γ.Κ. Μαρτζούκος, Κερκυραϊκά Δημοτικά Τραγούδια, Αθήνα 1959, σ.8.

[4]               Ν. Πολίτη, Εκλογαί από το Τραγούδια του Ελληνικού Λαού, εκδ. Γράμματα, Αθήνα 1914/1991.

[5]               Α. Μανούσος, Τραγούδια Εθνικά συναγμένα και διασαφηνισμένα, εκδ. Ερμής, Κέρκυρα 1850.

[6]               Σ. Καβάσιλας, «Λαογραφικά Σύλλεκτα εκ Νυμφών Κερκύρας», Λαογραφία, τόμ. Β΄ (1910-1911), σ. 638-669.

[7]               I. Μπουνιάς, Κερκυραϊκά: Ιστορία - Λαογραφία, Κέρκυρα, τόμ. Α΄(1954), τόμ. Β΄(1959).

[8]               Α. Τζώρα, Το Κερκυραϊκό Δημοτικό Τραγούδι: πηγές και επιδράσεις - Συγκριτική μελέτη, εκδ. Δημοσιεύματα εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα 1986.

[9]               Γ. Καλαϊτζόγλου, Κέρκυρα Μούσα Καλλίφωνος: Παραδοσιακά Τραγούδια, εκδ. Απόστροφος, Κέρκυρα 2004.

[10]             L. Norgaard,  Δημοτικά Ανέκδοτα από τις Συλλογές του Κερκυραίου Γεωργίου Α. Κοντού, εκδ. Δημοσιεύματα Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα 2000, σ. 50-51.

[11]               Γ. Σαλβάνου & Μ. Σαλβάνου-Παπαβλασσοπούλου, Λαογραφική Ύλη εκ Κερκύρας, Αθήνα 1930, σ. 83. Μ. Σαλβάνου-Παπαβλασσοπούλου, «Τραγούδια, μοιρολόγια και Λαζαρικά Αργυράδων Κερκύρας», Λαογραφία, Τομ. 8(1921) και 9(1926).

[12]             Το ίδιο νανούρισμα με την ίδια μελωδία και στίχους κατέγραψε η ερευνήτρια, τραγούδησε ο  Μαργαρίτης Σαγιάς (Σιναράδες της Μέσης Κέρκυρας) με την ίδια μελωδία και στίχους 12/2012 (προσωπικό αρχείο της γράφουσας).

[13]               L. Bardos, (1956) «Naturliche Tonsysteme», Studis memoriae Belae Bartok sacra, Budapest 1956, σ. 244, 209-258. Στο S. Baud-Bovy, ό.π.

[14]             Π.Χ. Χρηστάρα, «Το ελληνικό νανούρισμα», Μουσικολογία, τ. 5-6 (1987), σ. 183-203.

[15]             «Έλα ύπνε επάρε το». Γ.Κ. Μαρτζούκος, Κερκυραϊκά Δημοτικά Τραγούδια, ό.π.

[16]             Ν. Πακτίτη, Κερκυραϊκά δημοτικά τραγούδια, ό.π.

[17]             «Ω, ω, ω, ω, ω! Το παιδί μου το καλό», «Νάνα-νάνα ω-ω-ω το παιδί μου το καλό», «Έλα ύπνε επάρε το», «Νάνι, νάνι το μωρό μου», «Ύπνε που παίρνεις τα παιδιά».

[18]             «Έχω γυιο κι έχω χαρά». Μ.Γ. Λυκίσσας, Τα Λιανοτράγουδα της Κέρκυρας, εκδ. Κερκυραϊκή Ένωση Αθηνών «Ο Άγιος Σπυρίδων», 1995, σ. 25-26.

[19]             «Και τση μπεμπας μου το γάμο»(α), «Έχω γιο κι έχω χαρά», «Το παιδί μου το καλό πότε να το ιδώ γαμπρό», «Και τση μπέμπας μου το γάμο»(β), «Το παιδί μου να το να το», «Ταϊριρί-ταϊριρό», «Έχω γιο κι έχω χαρά», «Το παιδί μου το καλό θέλω να το ιδώ γαμπρό», Πακτίτης, ό.π.

[20]             Ν. Πακτίτης, Κερκυραϊκά δημοτικά τραγούδια, ό.π., σ. 166.

[21]             Ν.Β. Αυλιανός, Χλωμός Κέρκυρας: Παράδοση - Λαογραφία -  Ιστορία. χ.ε., Κέρκυρα 1989, σ. 75.

[22]             «Εκεί να κάτσει το πουλί, εκεί να κελαηδήσει», «Πάνω τα χεράκια», «Μες τα δυο χεράκια» «Είμ’ένα μικρό παιδάκι» «Αύριο είναι Κυριακή», «Μοσχοκάρυδο κανέλλα», «Μια βοσκοπούλα ροδοπλασμένη», Σ. Τζήλιου, Μουσική παράδοση της Βορειο-Δυτικής Κέρκυρας, ανέκδοτη συλλογή, τόμ.Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄.

[23]             «Το κουκί και το ρεβύθι», «Μια φορά κι έναν καιρό», Σ. Τζήλιου, ό.π.

[24]             «Καλώς το νιο φεγγάρι», «Έβγα ήλιε να λιαστούμε», «Έβγα ήλια να λιαστώ», «Πρωί ο ήλιος βγαίνει», «Έβγα ήλια πύρωσέ με», «Ήλιος και βροχή» «Βρέχει-βρέχει και χιονίζει», «Βρέχει-βρέχει και ποτίζει» «Κάνει κρύο κάνει τσίφι», Σ. Τζήλιου, ό.π.

[25]             «Έβγα έβγα λάλα μου», «Έλα δω κωλοφωτιά μου», «Βρε καλώς τηνε την κόρη», «Παπαρούνα φουντωτή», Σ. Τζήλιου, ό.π.

[26]             Μ. Καμονάχου, ανέκδοτη συλλογή από το χωριό Αρκαδάδες, στο Πακτίτης, ό.π., σ. 179.

[27]             Ν.Β. Αυλιανός, Χλωμός Κέρκυρας, ό.π., σ. 75.

[28]             Τραγούδησε η Τζένη Λούβρου (Σταυρός, Μέσης Κέρκυρας), Απρίλιος 2014, προσωπικό αρχείο της γράφουσας.

[29]             Ν. Γερακάρη, Κερκυραϊκαί Σελίδαι, Κέρκυρα 1906.

[30]             Γ. Χυτήρης, Τα Λαογραφικά της Κέρκυρας, εκδ. Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα, τόμ. Α΄ (1988), τόμ. Β΄(1991).

[31]             Πακτίτης, ό.π., σ. 176.

[32]               Σ. Τζήλιος, ό.π., τ. Γ', σ. 403.

[33]             «Ο Ρούβελας κι η κίχλα», «Πού’σουν ντε», «Ο τεμπελόγατος», «Πέντε ποντικοί βαρβάτοι», «Οι τρεις σπανοί από την πόλη», «Ψηλός σαν το ρεβύθι», «Ο τρύγος του ποντικιού», «Πέντε ποντικοί, δεκαοχτώ νυφίτσες», «Τα ψέματα και η αλήθεια», «Τα καβούρια κάνουν γάμο», «Ο γάιδαρος κι η αλεπού», «Η συκοφαντία», «Ανέβηκα στην πιπεριά», «Ένα-δύο-τρία», «Ανέβα μήλο-κατέβα ρόδι», «Η τραμπάλα», «Α-μπέμπα-μπλομ», «Το δαχτυλίδι», «Δεν περνάς κυρά-Μαρία», «Πόσα άστρα είναι στον ουρανό;», «Περνά-περνά η μέλισσα», «Γύρω-γύρω όλοι», «Η μικρή Ελένη», «Ένα λεπτό το σκόρδο», «Η πινακωτή», «Η κρουβιτζιάνα» «Ήταν ένα μικρό καράβι», Τζήλιος, ό.π.

[34]             Σ. Σούφης, Δημοτικά Τραγούδια από τις Ριγγλάδες Κέρκυρας (περιέχει ψηφιακό δίσκο ηχογραφημένης δημοτικής μουσικής), Ανέκδοτη Πτυχιακή Διπλωματική Εργασία, εκδ.: Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Σχολή Καλών Τεχνών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη,  2002, σ. 169-171.

[35]             Α. Μελάς, Ηχογράφηση Τοπικής Παραδοσιακής Μουσικής από τη Μέση Κέρκυρα (περιέχει ψηφιακό δίσκο ηχογραφημένης δημοτικής μουσικής), Ανέκδοτη Πτυχιακή Διπλωματική Εργασία, εκδ. Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Σχολή Καλών Τεχνών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 17.

[36]             Συνέντευξη μελών του «Πολυφωνικού Χορού Γυναικών» του Κάτω Γαρούνα στη γράφουσα, Νοέμβριος 2012.