Η Κέρκυρα του Αλβέρτου Κοέν

Ποιος ήταν ο Αλβέρτος Κοέν;

Εάν αλλάξουμε λίγο τον τίτλο του άρθρου σε «O Αλβέρτος Κοέν της Κέρκυρας»  τότε ίσως μπορέσουμε να καταλάβουμε γιατί στην μεγαλύτερη πλειοψηφία τους οι συμπατριώτες μας δεν τον γνωρίζουν. Ένας Κερκυραίος παγκόσμιας ακτινοβολίας στον χώρο της λογοτεχνίας, που έχει βαθιά ριζωμένη μέσα του την πατρίδα που γεννήθηκε, τα πρώτα χρόνια της ζωής του σ’ αυτήν και τη μετέπειτα ξενιτειά. Αγνοημένος από την γενέτειρα του, τον κόσμο της και τους πολιτικούς της άρχοντες, με το σπίτι του στην Εβραϊκή γειτονία να ρημάζει, με μια παλιολαμαρίνα  απ’ έξω που αναφέρει το όνομά του έχει πάρει τη θέση του στην Κερκυραϊκή κοινωνία. Στην παγκόσμια Ισραηλιτική κοινότητα και όχι μόνο, θαυμάζεται σαν ένας από τους πιο διακεκριμένους, παγκόσμια, συγγραφείς. Αυτός είναι ο Αλβέρτος Κοέν!!

Ας αλλάξουμε και πάλι τον τίτλο στην αρχική του μορφή και ας κάνουμε μια ανασκαφή στον χωροχρόνο για να ανακαλύψουμε τον Κοέν και την Κέρκυρά του όπως παρουσιάζεται από την καθηγήτρια Odette Varon - Vassard (1)

Ρωμανιώτης Εβραίος από τα Γιάννενα ο πατέρας του συγγραφέα, ο Μορντεχάι Μάρκο Κοέν, ελληνόφωνος δηλαδή και Οθωμανός υπήκοος, Ιταλοεβραία η μητέρα, η Louise Judith Ferro, συναντιούνται και παντρεύονται στο σταυροδρόμι που αποτελεί η Κέρκυρα στα τέλη του 19ου αιώνα. Το 1895 θα γεννηθεί ο μοναχογιός, και θα ονομαστεί Abraham Alberto Coen (το όνομα γράφεται με τον ιταλικό τρόπο, αργότερα ο ίδιος ο Αlbert θα το γράψει με τον γαλλικό τρόπο, Cohen).

Πιστοποιητικό γεννήσεως

Ο εκ μητρός παππούς, o Ferro, ήταν ραβίνος και πρόεδρος της Εβραϊκής Κοινότητας της Κέρκυρας επί τριάντα χρόνια. Διατηρούσε βιοτεχνία σαπωνοποιίας στο νησί, κάτω από το πατρικό σπίτι, στην καρδιά της Οβριακής.

Μια σημαντική προσωπικότητα, μια πατριαρχική φιγούρα, που θα σημαδέψει τον έφηβο Αλμπέρτο και στο έργο θα αποτυπωθεί στον αυστηρό κι επιβλητικό ραβίνο Γκαμαλιέλ, τον πατέρα του Σολάλ.(μυθιστόρημα)

 Ρωμανιώτες αποκαλούνται οι Ελληνοεβραίοι που ήσαν εγκατεστημένοι στις βυζαντινές πόλεις πολύ πριν από την άφιξη των Σεφαραδιτών, δηλαδή των Ισπανοεβραίων των διωγμένων από την Ισπανία το 1492. Αυτοί ήταν ήδη από τη βυζαντινή εποχή, όταν και ονομάστηκαν Ρωμανιώτες, ελληνόφωνοι και έως το 1913 που ενσωματώθηκαν οι αντίστοιχες περιοχές στην Ελλάδα.  Ελληνικά πρέπει να μιλούσε ο πατέρας ως Ρωμανιώτης — γλώσσα που ο συγγραφέας ή δεν τη μίλησε ποτέ ή την απέρριψε στα βάθη του υποσυνειδήτου του, μαζί με τη συνολική απόρριψη της πατρικής φιγούρας. Πάντως δεν διαφαίνεται πουθενά στα κείμενά του. Τη βενετσιάνικη διάλεκτο των Ιταλοεβραίων μιλούσε η μητέρα, και αυτή ξεπροβάλλει στο έργο πολλές δεκαετίες αργότερα, όταν ο συγγραφέας απευθύνεται στη γάτα του. Γλώσσα της τρυφερότητας και της οικειότητας, σ’αυτήν θα άκουσε τα πρώτα γλυκόλογα από τη μάνα του και σ’ αυτήν θα κουβέντιαζε μαζί της. Στη γλώσσα αυτή της στέλνει τα τηλεγραφήματά του ως ενήλικας. Δεν υπήρχε όμως περίπτωση να γράψει μείζον λογοτεχνικό έργο στη μητρική γλώσσα, την οποία ούτως ή άλλως μόνο προφορικά θα γνώριζε. Πέντε χρονών ο Berto, το μοναχοπαίδι, ακολουθεί την οικογένεια στη μετανάστευσή της στη Μασσαλία.

Τα αντιεβραϊκά γεγονότα της Κέρκυρας το 1891, (2)γνωστά ως «συκοφαντία αίματος», ενισχύουν το μεταναστευτικό ρεύμα και η Γαλλία είναι προνομιακός προορισμός των Εβραίων.

 Φωτεινή εξαίρεση η φιλία με τον συμμαθητή του και κατοπινό συγγραφέα Μαρσέλ Πανιόλ.(3)

          Αλβέρτος Κοέν           Μαρσέλ Πανιόλ.                                                                       .

Τα δύο παιδιά συνδέονται στενά στα παιδικά κι εφηβικά τους χρόνια. Ο Μάρσελ και ο Άλμπερτ συναντήθηκαν στις 3 Οκτωβρίου 1905, την πρώτη μέρα του σχολείου στο Grand Lycée στη Μασσαλία. Είναι 10 χρονών. Θα γίνουν φίλοι. Και διατηρήθηκε η αλληλογραφία μέχρι το θάνατο του Pagnol το 1974.Θα διακριθούν και οι δύο στα γράμματα και η φιλία τους θα κρατήσει μια ζωή.

Λέει ο Κοέν στον δημοσιογράφο Jacques Chancel: «Αυτήν την αγάπη, την αληθινή, την ένιωσα οπωσδήποτε για τον Μαρσέλ Πανιόλ. Ναι, μπορώ να πω ότι αγάπησα τον Μαρσέλ όσο αγαπάω τη γυναίκα μου…».

.Ποιο είναι όμως το τραύμα που θα καταστήσει οριστικά «ξένο» τον μικρό μετανάστη, ενώ έχει ξεκινήσει την πορεία της ενσωμάτωσης; Το περίφημο επεισόδιο του πραματευτή. Την ημέρα των γενεθλίων των δέκα χρόνων του θα έρθει αντιμέτωπος για πρώτη φορά με τον αντισημιτισμό, που είχε οξυνθεί στη Γαλλία στα χρόνια της Υπόθεσης Ντρέιφους, και η ημέρα αυτή θα αποτελέσει τομή στην εσωτερική του ζωή. Ο Γάλλος πραματευτής που θα του πετάξει στα μούτρα τη βρισιά «sale youpin» (παλιο-οβριέ), ενώ το αγοράκι του τείνει ένα νόμισμα για να αγοράσει το άχρηστο αντικείμενο που αυτός πουλάει, θα τον κάνει να συνειδητοποιήσει για πρώτη φορά την εβραϊκή του ταυτότητα που έρχεται να τον συναντήσει ως ράπισμα και που τον αποκλείει από το κοινωνικό σύνολο. Συνειδητοποίηση, λοιπόν, δεμένη με την οδύνη, που θα αποτελέσει αφετηρία όλου του λογοτεχνικού του έργου και τον πυρήνα ενός από τα τελευταία του αυτοβιογραφικά έργα.

Η εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας, προσηλωμένη στις παραδόσεις της, με το συλλογικό της πνεύμα, αρχαϊκή ακόμη, σε σχέση με την εκσυγχρονισμένη Μασσαλία, επενδύεται με την με την εξιδανίκευση της νοσταλγίας, η «συκοφαντία αίματος» λησμονείται.

Στα δεκατρία του, το 1908, θα γυρίσει μία και μοναδική φορά στην Κέρκυρα για δύο εβδομάδες για να τελέσει με τον ραβίνο παππού του τη θρησκευτική του ενηλικίωση, το Μπαρ-Μιτσβά του (4). Ισχυρές οι εντυπώσεις απ’ αυτό το ταξίδι, τόσο από τον παππού όσο και από τον τόπο, θα εγγραφούν στη μνήμη του ανεξίτηλες. Στα Ημερολόγια1978 γράφει: «Επέστρεψα στο νησί για 15 ημέρες. Αυτές οι 15 ημέρες ήταν οι σημαντικότερες της ζωής μου» και ο Σολάλ ξεκινά ακριβώς με την αφήγηση της γιορτής της θρησκευτικής ενηλικίωσης του ήρωα στην «Κεφαλονιά, ελληνικό νησί». Ιδρυτική σκηνή όλου του έργου. Οι αναμνήσεις της Κέρκυρας θα χαραχθούν στη μνήμη του εφήβου, ενισχύοντας τις πρώτες παιδικές καθώς και τις ατελείωτες αφηγήσεις της μάνας. Από κει, λοιπόν, θα αναδυθεί ο λογοτεχνικός τόπος του έργου.

 Σε τηλεοπτική συνέντευξή του στο Un siècle d’écrivains France 3 εξηγεί για το τόπο που θα ονομαστεί συμβατικά Κεφαλονιά. Και θα είναι ο τόπος-αφετηρία, ο χαμένος παράδεισος των παιδικών χρόνων, όπου δεν επιστρέφει κανείς ποτέ πια μετά την ενηλικίωση. Προσωπικά πιστεύω πως αυτός ήταν και ο βαθύτερος λόγος που ο Κοέν δεν πραγματοποίησε ποτέ άλλο ταξίδι προς την Κέρκυρα, ακόμη κι όταν τα ταξίδια έγιναν ευκολότερα, στη δεκαετία του ’70. Νομίζω πως ήθελε να μείνει με την Κέρκυρα όπως την κουβαλούσε μέσα του, όπως την είχε αναπλάσει και εξιδανικεύσει .Γιατί όμως Κεφαλονιά; Η Κέρκυρα είχε ήδη το φορτίο της στη συλλογική συνείδηση των Ευρωπαίων: μυθική από την άφιξη του Οδυσσέα και την υποδοχή του από τη Ναυσικά, γνωστή από την αγάπη της αυτοκράτειρας Σίσσυς και το παλάτι της. Ο συγγραφέας χρειαζόταν ένα παρθένο έδαφος, ένα τοπωνύμιο που να μη σημαίνει τίποτε, ώστε να χτίσει εξαρχής τον δικό του «λογοτεχνικό τόπο», το δικό του σύμπαν.

 Προφανώς αυτό τον απελευθέρωνε και από τη δέσμευση να αποτυπώσει με ακρίβεια μία πραγματικότητα. Θυμίζει έτσι και στον αναγνώστη σε κάθε βήμα πως ο τόπος αυτός είναι μια σύμβαση, Ο Τόπος «Κεφαλονιά» είναι συμβολικός, όπως ανέφερε και στην επιστολή του προς την Αναγνωστική Εταιρεία της Κέρκυρας προς τον πρόεδρο της Εταιρείας Γ.Β.Νικολάκη-Μούχα το 1969,ο οποίος τον προσκαλούσε στον γενέθλιο τόπο, γράφει: «Αν από την αρχή της λογοτεχνικής μου καριέρας επέλεξα, δίχως να γνωρίζω καλά καλά γιατί, το όνομα αυτού του νησιού που ουδόλως γνωρίζω [εννοεί την Κεφαλονιά],το έκανα πιθανόν για να αφήσω ελεύθερη τη φαντασία μου και να νιώσω πιο ελεύθερος να αναφέρομαι στην Κέρκυρα με την άνεσή μου, δίχως να νοιάζομαι για τους καταναγκασμούς μιας αυστηρής ακρίβειας.» Επιπλέον η Κεφαλονιά δεν είχε ποτέ εβραϊκή κοινότητα, οπότε είναι ο ιδανικός τόπος να εγκαταστήσει τη δική του φανταστική κοινότητα. Μέχρι τα δεκατρία του ο Κοέν έχει γνωρίσει ήδη την πρώτη του «εξορία»: η αποκοπή από τον χώρο όπου γεννήθηκε, η δύσκολη προσαρμογή στο νέο περιβάλλον και η πρώτη αντισημιτική επίθεση

. Το βραβείο της Ακαδημίας το 1968 πυροδότησε το ενδιαφέρον των Κερκυραίων λογίων για τον έως τότε λησμονημένο Κοέν. Προφανώς τότε δόθηκε και το όνομά του σ’ ένα δρομάκι της Οβριακής.

Η πλάκα που έχει αναρτηθεί στη Συναγωγή.

Η πλάκα όμως στο σπίτι που κατοικούσε η οικογένεια και που στέκει ερημωμένο στην Οβριακή μπήκε μόνο τον Μάιο του 2010 στο πλαίσιο μιας εβδομάδας εκδηλώσεων οργανωμένων από τον Δήμο Κερκυραίων με την υποστήριξη του Ιδρύματος «Mémoire Albert Cohen» και τη συνεργασία του Συλλόγου Φίλων του Αλμπέρ Κοέν που ιδρύθηκε την ίδια εποχή στην Κέρκυρα.

Αυτή ήταν και η μοναδική φορά που ηγενέτειρά του τίμησε τον συγγραφέα !!!!!!

Αυτή την περίοδο είναι αναφορές μοναξιάς: οι κυριακάτικοι περίπατοι με τη μητέρα του, λόγου χάρη, όπου καλοντυμένοι και οι δύο προσφέρουν μικρές χαρές στον εαυτό τους, αποκομμένοι όμως από το κοινωνικό σύνολο, μόνο παρατηρητές. Η Κεφαλονιά/Κέρκυρα θα συμβολίζει πάντα την κοινότητα, τη συλλογικότητα. και οι Γενναίοι (μυθιστόρημα) είναι πέντε και πάντα αχώριστοι, ενώ ο Σολάλ είναι πάντα μόνος, ακόμη και με τις ερωμένες του.

 Δεκαοχτώ χρονών θα φύγει για νομικές σπουδές στην Ελβετία, όπου θα ζήσει το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου βίου του, εγκατεστημένος στη Γενεύη, όπου γρήγορα θα πάρει την ελβετική υπηκοότητα.

Επιλογή ζωής η Ελβετία, η ουδέτερη, η κοσμοπολίτικη, με υψηλό επίπεδο σπουδών και διεθνείς οργανισμούς για να εργαστεί κανείς. Σ’αυτούς θα σταδιοδρομήσει ο Κοέν ως στέλεχος. Πρώτα στο Διεθνές Γραφείο Εργασίας κι αργότε-ρα, μετά τον Πόλεμο, στον Διεθνή Οργανισμό για τους Πρόσφυγες, όπου θα έχει την ευκαιρία να συντάξει αμέσως μετά τον Πόλεμο το περίφημο «προσωρινό διαβατήριο», έγγραφο με το οποίο οι πρόσφυγες μπορούσαν να ταξιδέψουν, και για το οποίο ήταν ιδιαίτερα υπερήφανος. Το διαβατήριο αυτό όχι μόνο διευκόλυνε τη ζωή εκατομμυρίων προσφύγων, αλλά τους έδινε και τη χαμένη τους αξιοπρέπεια, όπως τόνιζε ο ίδιος ο Κοέν, καθώς δεν ήταν ένα «κουρελόχαρτο», αλλά ένα πραγματικό πολυσέλιδο έγγραφο. Ο Κοέν ανδρώνεται στην εποχή που αναδύεται το εβραϊκό έθνος ως ιδέα, δίχως απαραίτητη αγκίστρωση στη θρησκεία.

Στην εποχή επίσης που ανθεί το κίνημα του σιωνισμού, ως μορφή του εβραϊκού εθνικισμού. Ύστερα από τόσα άλλα έθνη που διεκδίκησαν κράτος, και το εβραϊκό έθνος μπαίνει σ’ αυτήν τη διαδικασία. Ο Αλμπέρ Κοέν, λοιπόν, παράλληλα με την εργασία του στο Διεθνές Γραφείο Εργασίας, θα εργαστεί για την πραγμάτωση αυτής της ιδέας .

Έργα του

---------------

Belle du Seigneur ( Η Ωραία του Κυρίου) 1968

Το οκτακοσίων σελίδων μυθιστόρημα βραβευμένο με το Μεγάλο Bραβείο Mυθιστορήματος της Γαλλικής Ακαδημίας το 1968, καθιέρωσε τον Κοέν ως έναν μεγάλο των γαλλικών γραμμάτων

Le livre de ma mère(Το βιβλίο της μητέρας μου) 1954

Το βιβλίο το αφιερωμένο στη μητέρα του μετά τον θάνατό της. Eίναι εργασία πένθους για τη μητέρα και ταυτόχρονα εξιλέωση της ενοχής του άκαρδου γιου. 

Ô, vous frères humains

αποτελεί ένα είδος πνευματικής διαθήκης την οποία απευθύνει στους «αντισημίτες αδερφούς του». 

Σολάλ 1930

Ο ήρωας αυτός υπάρχει σε όλα  τα γραπτά του.

Καρφοχάφτης  Mangeclous, 

…..Το πρώτο πρωινό του Απρίλη του 1936 σκορπούσε τις μυρωμένες του ανάσες στην Κεφαλονιά, ένα ελληνικό νησί. Η μπουγάδα κίτρινη, άσπρη, πράσινη, κόκκινη χόρευε στα σκοινιά στ’ απλωμένα απ’ το ένα σπίτι ίσα με το απέναντι στον στενό Δρομάκο του Χρυσού, που ευώδιαζε απ’ το αγιόκλημα και το θαλασσινό αγιάζι…..

«Γενναίων της Γαλλίας» (Valeureux de France) 1969

Η εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας, ενσαρκωμένη στο πρόσωπο των πέντε θείων του. Τους παραδοσιακούς Κερκυραίους Εβραίους θα ενσαρκώσουν, στο λογοτεχνικό έργο οι φιγούρες των «Γενναίων της Γαλλίας»

……. στερνό αντίο στο γκέτο όπου γεννήθηκα, στο γοητευτικό γκέτο της μάνας μου, και φόρος τιμής στη νεκρή μου μάνα.

------------------------------------------------------------------------------------------------

(1)Odette Varon - Vassard Μεταπτυχιακό πτυχίο Sorbonne University (Paris IV), Ph.D. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Ανώτερος Λέκτορας / Σύμβουλος για το μάθημα «Ελληνική Ιστορία» στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο (2001-2017). Διακρίσεις: Ιππότης του Τάγματος των Τεχνών και των Επιστολών, του Γάλλου Υπουργού Πολιτισμού (2006).

(2) Tα Εβραϊκά στην Κέρκυρα το 1891.Τα πριν και τα μετά  http://www.corfu-museum.gr/index.php/el/286-t-1891

(3) Ο Μαρσέλ Πανιόλ (Ομπάν 1895-Παρίσι 1974) υπήρξε γάλλος συγγραφέας, σεναριογράφος, παραγωγός και σκηνοθέτης του κινηματογράφου. Το πρώτο έργο του που ανέβηκε στη σκηνή ήταν "Οι έμποροι της δόξας", Το 1933, οικονομικά ευκατάστατος χάρη στη μεταφορά των έργων του στον κινηματογράφο, ίδρυσε τη δική του εταιρεία παραγωγής και στούντιο, άρχισε να σκηνοθετεί ο ίδιος και συνεργάστηκε με τους σπουδαιότερους ηθοποιούς εκείνης της εποχής σε ηθογραφικές ταινίες μεγάλης λαϊκής απήχησης, διακρινόμενες από σφιχτοδεμένη δομή και ρεαλιστικό διάλογο. Ανάμεσά τους, η "Γυναίκα του Φούρναρη", ταινία που ο Όρσον Ουέλς θεωρούσε μια από τις κορυφαίες ταινίες όλων των εποχών. Το 1946 υπήρξε ο πρώτος κινηματογραφιστής που εκλέχτηκε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Από το 1956 και ύστερα, απομακρύνθηκε από το σινεμά και το θέατρο και στράφηκε στη συγγραφή αυτοβιογραφικών έργων με φόντο την αγαπημένη του Προβηγκία.

(4) Μπαρ και Μπατ Μίτσβα Οι τελετές σηματοδοτούν τη μετάβαση στην ενηλικίωση για νέους Εβραίους. Σε ηλικία 13 ετών ένα αγόρι γίνεται Μπαρ Μίτσβα και σε ηλικία 13 ετών ένα κορίτσι γίνεται Μίτ Μίτσα.

Οι τελετές του Μπαρ και του Μπατ Μίτσβα είναι σημαντικές επειδή θεωρούνται ως η εποχή της ενηλικίωσης, όταν ένα παιδί γίνεται ενήλικο.

Μετά από αυτές τις τελετές τα εβραϊκά αγόρια ή κορίτσια γίνονται υπεύθυνα για τη ζωή σύμφωνα με Εβραϊκός νόμος. Σε αυτό το σημείο, κάθε νέος πρέπει να αποδεχτεί το νόμο και τις υποχρεώσεις του, να συμμετέχει πλήρως στις υπηρεσίες τουσυναγωγήκαι δώστε ένα καλό παράδειγμα για τους άλλους.