Οι σχέσεις μεταξύ των Ιταλών και των Επτανησίων είναι διαχρονικές. Η εγγύτητα του επτανησιακού χώρου με τον ιταλικό, η γεωστρατηγική συνάφεια και η σημασία και των δυο για τη ναυσιπλοϊα στην περιοχή, οι εμπορικές δραστηριότητες και οι πολιτικές περιπέτειες, δημιούργησαν δυναμικές συνθήκες συμβίωσης αλλά και ανταλλαγής πληθυσμιακών ομάδων ανάμεσά τους. Με αυτόν τον τρόπο συγκροτήθηκαν οι μεγάλες ελληνικές κοινότητες στην Βενετία, το Λιβόρνο, την Τεργέστη, τη Νάπολη, τη Γένοβα και βεβαίως οι ισραηλιτικές κοινότητες των νησιών και  οι ιταλικές παροικίες τους.

Στην τελευταία φάση αυτών των μετακινήσεων ιδιαίτερες συνθήκες δημιούργησαν τα πολιτικά γεγονότα που ακολούθησαν τη Γαλλική Επανάσταση. Η ιταλική εκστρατεία και η κατάλυση, από τους Γάλλους Δημοκρατικούς, των παλαιών διοικήσεων των ιταλικών κρατών (κυρίως της Γαληνότατης Βενετικής Δημοκρατίας, που κατείχε τα νησιά), ο μυστικός εταιρισμός (κυρίως η Carboneria και ο Τεκτονισμός) , τα νέα πολιτικά κινήματα (κυρίως τα Μαντσινιανά με την Αρχή των Εθνοτήτων, μετά τον Ιούλιο του 1831), o ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων για τον έλεγχο της περιοχής (κυρίως ο Γαλλο-Βρετανικός) και  οι επαναστάσεις (1797, 1821, 1831, 1848), υπήρξαν  παράγοντες που έφεραν πιο κοντά τους δυο λαούς, συμβάλλοντας  δραστικά στη διαμόρφωση του φαινομένου που εξετάζουμε (1).

Από τα νησιά, η Κέρκυρα, ως πλησιέστερος σταθμός, ως πιο αναπτυγμένη πολιτικά και κοινωνικά, ως μεγαλύτερο αστικό κέντρο και πρωτεύουσα των κρατών και των κρατικών μορφωμάτων που ακολούθησαν τη βενετική διοίκηση, δέχθηκε το μεγαλύτερο μέρος των εγκαταστάσεων των Ιταλών.

Από αυτές τις εγκαταστάσεις ιδιαίτερη περίπτωση  αποτέλεσαν οι λόγιοι πρόσφυγες, που κατέφυγαν στα νησιά διωκόμενοι από τις ιταλικές αρχές εξαιτίας των πολιτικών τους φρονημάτων και της συμμετοχής τους σε επαναστατικά κινήματα και μυστικές εταιρίες, αλλά και της ανοχής που επέδειξε απέναντί τους η βρετανική διοίκηση του προτεκτοράτου «Ενωμένα Κράτη των Ιονίων Νήσων» (Stati Uniti Delle Isole Jonie και Ιόνιον Κράτος , 1816-1864)  (2).

Αν και υπάρχουν ενδείξεις και για παλαιότερες εγκαταστάσεις , ο E. De Gubernatis  ισχυρίζεται ότι η μετανάστευση  των ανθρώπων αυτής της κατηγορίας άρχισε το 1820-21 και ότι «…τότε η Κέρκυρα χρησίμευσε ως κατaφύγιο σε μερικούς μετανάστες..» (3). Όμως σε όλες τις πηγές που  αναφέρονται στη συγκεκριμένη περίοδο, ως πρόσφυγες παρουσιάζονται και όλοι εκείνοι που εγκαταστάθηκαν ενωρίτερα, κατά τις περιόδους της γαλλικής διοικήσεως και ασχολήθηκαν κυρίως με την εκπαίδευση. Οι γνωστότεροι από αυτούς είναι: οι Σάντο Ρόσσι (Santo Rossi), από την Κρεμόνα και Κάρλο Μορέττι (Carlo Moretti) από το Μομφεράτο, που υπήρξαν δάσκαλοι του Διονύσιου Σολωμού καθώς επίσης ο ΤζανΜπατίστα Μορατέλλι (Gianbattista Moratelli) από τη Μόντενα, δάσκαλος των Ερμάννου Λούντζη και Γεώργιου Τερτσέτη. Όπως οι ίδιοι αναγνωρίζουν, πολλά οφείλουν σε αυτούς τους δασκάλους για τη διαμόρφωση της σκέψης τους (4). Τέλος σημειώνουμε ότι και ο Jacomo-Girolamo Casanova αναφέρει στα «Απομνημονεύματά του» (Histoire de ma vie) ότι κατέφυγε – παλαιότερα και για τους δικούς του λόγους – στην Κέρκυρα, γεγoνός που φανερώνει το ιστορικό βάθος  του φαινομένου (5).

Με αυτά τα πολύ γενικά, μπορούν να σκιαγραφηθούν τα οσμωτικά φαινόμενα εγκαταστάσεων μεταξύ των δύο περιοχών, τα οποία όπως είναι φυσικό λειτούργησαν και  αυτή τη περίοδο σε αντίστροφη διαδρομή, από τα νησιά προς  στην Ιταλία, με άλλα όμως χαρακτηριστικά, αλλά με τη συμμετοχή  προσωπικοτήτων  του διαμετρήματος του Ούγου -  Νικόλαου Φώσκολου, της Ισαβέλλας Θεοτόκη –Αλμπρίτζι και του Αιμίλιου Τυπάλδου. Προσωπικότητες, που κατά τον Θωμαζέο, υπήρξαν «τελευταίοι κρίκοι μεταξύ δυο πατρίδων και δυο γλωσσών μητέρων του πολιτισμού» (6). Προσωπικότητες που  κατά τον Αρβανιτάκη «…η Βενετία ήταν μέσα στο μυαλό τους πάντα κομμάτι μίας πατρίδας , που τη σχημάτιζαν η γλώσσα , οι θεσμοί, η παράδοση …» (7).

Όπως προαναφέρθηκε ουσιώδη παράγοντα στο γεγονός συνιστούσαν οι μυστικές πολιτικές Εταιρίες : η Carboneria, η Giovine Italia, η Unitá Italiana και πλήθος άλλες όπως : Achile Saita, Νelle societá segrete la fiaccola della Libertá, Esperia κα (8). Η ανάθεση μάλιστα της εκπροσώπησης στην Κέρκυρα του Mαντσίνι (Giuseppe Mazzini Γένοβα 1805 - Πίζα 1872)στο Σεβεριάννο Φογκάτσι (Severiano Fogacci, Ανκόνα  1803 - 1885)  που, όπως θα πούμε αμέσως μετά, εγκαταστάθηκε εκεί, από 19 Απριλίου 1831 έως 24 Νοεμβρίου 1846, αποκαλύπτει  και τη διάσταση της σημασίας που έδινε αυτή  η πολιτική οργάνωση στην περιοχή .

Σταθμός στα γεγονότα στη φάση που εξετάζουμε υπήρξε αναντίρρητα  η  Επανάσταση του 1831 (4 Φεβρουαρίου- 26 Μαρτίου).Η εξέγερση ξεκίνησε από το Παπικό Κράτος και με αυτήν (“ Congiure estense di Ciro Menotti ”) επιχειρήθηκε  κατά μίμηση της αντίστοιχης παρισινής επανάστασης, η χειραφέτηση από την παπική διοίκηση και η δημιουργία πολιτικού συνδέσμου μεταξύ των πόλεων της κεντρικής Ιταλίας (Μόντενα, Μπολώνια, Ανκόνα, Πάρμα) για μια φιλελεύθερη και δημoκρατική διοίκηση με την επωνυμία «Governo delle Provincie Unite».

Μετά την καταστολή της επανάστασης ομάδες προσφύγων κατέφυγαν στα νησιά του Ιονίου. Ανάμεσά τους  αναφέρονται άτομα προβεβλημένα με σημαντική κοινωνική, οικονομική και πολιτική υπόσταση, όπως οι : Biaggio e Anacαrsi Nardi, Inocenzio Romanogli, contessa Grabinsky, conte Angelo Pichi, Luigi Baldini κ.α.  

Ο Ζώης γράφει  ότι στην Επανάσταση του 1831 στην Παπική Επικράτεια έλαβαν μέρος και Έλληνες, κυρίως Επτανήσιοι, οι οποίοι μετά την αποτυχία καταδιωκόμενοι επέστρεψαν στις πατρίδες τους. Μεταξύ τους σημειώνει τον Δ. Λεονταράκη και τον Δ. Κουρκουμέλη (9). Αυτού του σώματος η σημαία, σήμερα φυλάσσεται στο Museo Civico del Risorgimento της πόλης Mόντενα. Κατά την εκτίμησή μας η  συγκεκριμένη συμμετοχή πρέπει να συναριθμηθεί στους παράγοντες που ευνόησαν την εγκατάσταση των ιταλών προσφύγων.

Στην Μπολώνια μεταξύ των ηγετικών προσωπικοτήτων ήταν ο εγκατεστημένος εκεί, από το 1815,καθηγητής της Φυσικής Οριόλι (Francesco Oriolι, Βαλεράνο 1785 – Ρώμη 1856) καθώς επίσης ο καθηγητής της λογοτεχνίας και ποιητής Πάολο Κόστα (Paolo Costa, Ραβέννα 1771 - Μπολώνια 1836).

 Αυτοί μετά την κατάπνιξη της επανάστασης κατέφυγαν στην Κέρκυρα όπου προσεκλήθησαν το 1836 μαζί με τους Μοσότι (Ottaviano-Fabrizio Mossotti  Νοβάρα 1791 – Πίζα 1863) και  Λαντζίλι (Girolamo Lanzili) να διδάξουν στο Πανεπιστήμιο, ο Οριόλι Φυσική Φιλοσοφία, ο Κόστα Φυσική Ιστορία, ο Μοσόττι Υψηλή Ανάλυση, Μηχανική και Αστρονομία και ο Λαντζίλι  Φιλοσοφία του Δικαίου. Ενωρίτερα, το 1831, είχαν καταλάβει θέσεις στη Νομική Σχολή (Ποινικό Δίκαιο) ο Σαλβατόρε Ρακέττι (Salvatore Maria Guera Rachetti, Τάραντας) και ο Τζιρόλαμο  Σαντόριο (Girolamo Santorio, Τάραντας ),  που μάλιστα είχαν πολιτογραφηθεί  Ιόνιοι (10).

Ο Οριόλι, με την πληθωρική παρουσία του στα εκπαιδευτικά του Ιονίου Κράτους, έμεινε στην κερκυραϊκή μνήμη εκτός από το σημαντικό συγγραφικό του έργο , για τις συχνά πρωτοποριακές αλλά ανεδαφικές προτάσεις του (όπως η λειτουργία λαϊκής σχολής επιμόρφωσης και  το εκπαιδευτικό πρόγραμμα  του  Ιονικού Κολλεγίου) , αλλά και για την αντιπαλότητά του με τον Ανδρέα Κάλβο, γεγονότα όμως  που αδικούν την αξία του.

 Ο Μοσόττι, υπήρξε από τους μεγαλύτερους φυσικούς και μαθηματικούς της εποχής του. Αυτεξόριστος, εξ αιτίας της συνωμοτικής του δράσης, στο Μπουένος Άϊρες, δίδαξε Αστρονομία και Πειραματική Φυσική από το 1827 έως το 1835 και θεωρείται από τους θεμελιωτές των επιστημών εκεί. Δημιούργησε μεγάλη ομάδα μαθητών (μαθηματικών και γιατρών) και αναφέρεται ότι οι απόψεις του επηρέασαν τον Hendrik Lorenz σχετικά με τις θεμελιώδεις δυνάμεις αλλά και «τα στάσιμα κύματα στη νευρωνική δραστηριότητα για την βραχυπρόθεσμη μνήμη».

Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στους γιατρούς  Σαβέλι (Tito Savelli από τη Μόντενα) και Μπασέτι (Attanasio Basetti από την Πάρμα), που κατέφυγαν στην Κέρκυρα το 1831 και το 1836 ανήγειραν την έπαυλη Exoria στην τοποθεσία «Φέλλεκας», (σήμερα  προς τιμήν τους «Γιατροί»), όπου «.. εξήσκουν την ιδιαιτέραν αυτών επιστήμην  μετά μεγίστης αφιλοκερδίας και προθυμίας, σεβόμενοι υπο πάντων.. ...» (11). H έπαυλη υπήρξε από τα σπουδαιότερα σημεία συνωμοτικής δράσης σε ολόκληρη την περιοχή . 

Μεταξύ των προσφύγων ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του Φλαμίνιο Λόλλι (Flaminio Lolli , Μιράντολα 1797-1862). Απόφοιτος της νομικής Σχολής του πανεπιστημίου της Μόντενα (1819), ήταν μεταξύ των ηγετών της επανάστασης του 1831 στην πατρίδα του και γι’ αυτό κατέφυγε στην Κέρκυρα, όπου συναναστράφηκε προσωπικότητες της ελληνικής διανόησης, ανάμεσα στις οποίες και ο συνομήλικός του Σολωμός , ο Κάλβος , ο Λούντζης, ο Προσαλέντης, ο Αρλιώτης. Πρόκειται για τον οικοδεσπότη του Σολωμού, στο κτίριο που σήμερα στεγάζεται το Μουσείο Σολωμού και η Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, τον οποίο  με τόση εκτίμηση ο ποιητής  αναφέρει στον αδελφό του Δημήτριο : «… οικοδεσπότης μου είναι ο δόκτωρ Λόλλι από τη Μιράνδολα. Από την πείρα που έχω τέσσερις μήνες τώρα είμαι βέβαιος πως δεν μπορούσα πουθενά αλλού να βρεθώ καλλίτερα. Είναι άνθρωπος λόγιος, ειδικός στη λατινική φιλολογία. Κι εκείνο που έχει περισσότερη σημασία, είναι άνθρωπος πραγματικά τίμιος…» (12).

Ο Λόλλι αρθρογράφησε στην Κρατική Εφημερίδα Gazzetta degli Stati Uniti delle Isole Jonie, συνεργάστηκε στο Album Jonio με το Σεβεριάνο Φογκάτσι  και εξέδωσε αυτοτελώς ποιήματα, πεζογραφήματα και μεταφράσεις. Από τα ποιήματά  του, πρέπει να σημειώσουμε εκείνο για το θάνατο της νεαρής Αιμιλίας Ροδόσταμου, το σπίτι της οποίας συνόρευε με το δικό του (και του Σολωμού, που επίσης έγραψε το γνωστό σονέτο) και εκείνο για τον γλύπτη Παύλο Προσαλέντη (13). Τέλος σημειώνεται ότι πρόσφατα αποκαλύφθηκε η ανάμειξή του στον κερκυραϊκό τεκτονισμό τόσο στη συμβολική Στοά  «Ο Φοίνιξ, Le Phénix» όσο και στο «Υπέρτατο Περιστύλιό» της ( 14).

Σημαντικότατος μεταξύ των προσφύγων αυτής της περιόδου υπήρξε ο Σεβεριάνο Φογκάτσι ο οποίος έλαβε μέρος στην επανάσταση του 1831, ως αξιωματικός των επαναστατικών στρατευμάτων, που συνετρίβησαν από τους Αυστριακούς. Στα δεκαπεντέμισι χρόνια της παρουσίας του στην Κέρκυρα, που αγάπησε ως δεύτερη πατρίδα του, και εκεί νυμφεύθηκε και απέκτησε παιδιά (1831-1846), έζησε παραδίδοντας μαθήματα ιταλικών κυρίως σε αξιωματικούς των βρετανικών στρατευμάτων του προτεκτοράτου. Ως μαθήτριές του μάλιστα αναφέρονται και οι δυο κόρες του Βρετανού αρμοστή ήρωα του Βατερλώ, φιλελεύθερου και πράου στρατιωτικού , αντιστράτηγου Σίτον ( John Colborn baron Seaton 1843-1849 ), στις οποίες αφιέρωσε μια ανθολογία του Δάντη, που εξέδωσε στην Ανκόνα το 1847 (15).

Ο Φογκάτσι ανέπτυξε ποικίλη συγγραφική και εκδοτική δραστηριότητα ενθαρρυμένος από τους  προηγούμενους αρμοστές: τον Νιούτζεντ (George Grenville Nugent baron of Nugent of Carlanstown count Westmeath ,1832 -1835) (16)  και τον Μακένζι (Sir James Alexander Stewart Makenzie , 1841-1843 ) : Εξέδωσε τα περιοδικά:  L’Ape, (1834),  Album Jonio (1841-2) , Florilegio, (1846 με τη συνεργασία του Ερμάννου Λούντζη)  μια συλλογή ποιημάτων, το έμμετρο δράμα Norma (1835) (16), και τον ημερολογιακό τόμο Le Muse, Miscellanea di Letteratura e di Morale (1843) ενώ παράλληλα έστελνε για δημοσίευση ανώνυμα άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά στην Ιταλία και την Ελλάδα. Μετά την αμνηστία που χορήγησε ο Πάπας Πίος ΙΧ  επέστρεψε στην Ανκόνα όπου εξέδωσε θεατρικά και λογοτεχνικά έργα .

Ο Φογκάτσι, καρμπονάρος από το 1824 , υπήρξε ο συντονιστής  της Giovine Italia στην Κέρκυρα, κατά τον Καρδάμη από τις αρχές του 1840, όπωσδήποτε πριν το 1843 (17) και γι’αυτό ήταν σε επαφή με τον Μαντσίνι  στο Λονδίνο, τον Φαμπρίτζι (Nicola Fabrizi , Μόντενα 1804-1885) στη Μάλτα και τους αδελφούς Μπαντιέρα  (Attilio Bandiera Βενετία 1810 - Ροβίτο 1844 και Emilio Bandiera  Βενετία 1819- Ροβίτο  1844). Έργο του υπήρξε η οργάνωση ενός ταμείου άλληλοβοήθειας των εξορίστων και η διατήρηση της συνοχής τους μέσω πολιτιστικών δραστηριοτήτων , δεν μπόρεσε όμως να αποτρέψει το εγχείρημα των αδελφών Μπαντιέρα το 1844 (18).

Οι αφοι Μπαντιέρα στο σπίτι στην Κέρκυρα

Το εγχείρημα αυτό υπήρξε από τα πιο γνωστά επεισόδια του ιταλικού αγώνα για την ανεξαρτησία. Πρόκειται για κακά σχεδιασμένη και πολύ κακά εκτελεσμένη προσπάθεια ανατροπής του βουρβωνικού καθεστώτος της περιοχής της  Καλαβρίας, από μια ενθουσιώδη ομάδα δεκαεννέα νεαρών προσφύγων στην Κέρκυρα , μελών της προσκείμενης στην Giovine Italia μυστικής εταιρείας Esperia. Στην προετοιμασία του εγχειρήματος φέρονται πως ενεπλάκησαν διάφορα μέλη της κερκυραϊκής κοινωνίας, κυρίως όσοι ανήκαν στην ελληνική κερκυραϊκή τεκτονική δύναμη. Αναφέρεται επί-σης ότι φιλική σχέση με τέσσερις από αυτούς, που υπηρετούσαν στο σπίτι του , είχε ο Διονύσιος Σολωμός. Κατά τον Σπαταλά μάλιστα είχαν βοηθηθεί από αυτόν και  υλικά κατά την αναχώρησή  τους (19). Προδομένοι οι αδελφοί Μπαντιέρα και οι σύντροφοί τους, συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο την αυγή της 25 Ιουλίου 1844 στον χείμαρο  Rovito. Όλοι οι ιστορικοί του Risorgimento αναφέρουν ότι κατά τη μεταφορά τους στον τόπο εκτέλεσης τραγουδούσαν την άρια «όποιος για την πατρίδα πεθαίνει, έζησε αρκετά» (chi per Patria muor, vissuto é assai)  (20).

Η εκτέλεση των Αφων Μπαντιέρα

 

Η τελευταία ομάδα ιταλών προσφύγων πριν την ενοποίηση της Ιταλίας έφθασε στα Ιόνια Νησιά μετά την επανάσταση του 1848. Τότε, μόνο οι πρόσφυγες από τη Βενετία ήταν διακόσιοι.Επιφανέστερος όλων ήταν το μέλος της διοικήσεως της Βενετικής Δημοκρατίας Τομμαζέο (Nicoló Tommaseo, Σίμπενικ Δαλματίας 1802 - Φλωρεντία 1874) γνωστός γλωσσολόγος, αγωνιστής και φιλέλληνας (21). Αυτός συναναστράφηκε αμέσως εκείνους που συγκροτούσαν την πνευματική, καλλιτεχνική και πολιτική ελίτ και φυσικά τον Σολωμό, τον Μάντζαρο, τον Βράϊλα, τον Μουστοξύδη, τον Λούντζη κ α .

Τα παραπάνω, αποτελούν ένα βιαστικό σχεδίασμα του κόσμου των προσφύγων στην Κέρκυρα, Ιταλών  λογίων. Ποια όμως είναι η συμμετοχή τους στην καλλιτεχνική ζωή και ιδιαίτερα στο μουσικό θέατρο των Ιονίων ;

Αναφέρθηκε ήδη η προσπάθεια του Φογκάτσι να διατηρηθεί η συνοχή  της κοινότητάς τους μέσω πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Είναι όμως αυτό αρκετό για να ερμηνευθεί η συμμετοχή όλων στην καλλιτεχνική παραγωγή του τόπου που τους φιλοξένησε και επιτέλους πόσο ακολούθησαν αυτό τον κανόνα προσωπικότητες όπως ο Τομμαζέο;

Αν παρακάμψουμε την τεκτονική ιδιότητα πολλών από αυτούς που τους έφερε σε επαφή με κοινωνικά στοιχεία φιλελεύθερα και προβεβλημένα, αναντίρρητα πρέπει να δεχθούμε ότι υπήρξε μια αποδοχή τους σε πολιτικό επίπεδο, η οποία εκτάθηκε και σε καλλιτεχνικές συνεργασίες. Εννοώ ότι η αποδεκτή από τη διοίκηση του προτεκτοράτου ιδιότητα του πρόσφυγα για πολιτικές ιδέες, άνοιγε διόδους επικοινωνίας με τις ντόπιες ελíτ, ιδιαίτερα με την ευαισθητοποιημένη πολιτικά, πνευματική. Ως παράδειγμα αναφέρεται η περίπτωση του κερκυραίου δικηγόρου Πέτρου Κουαρτάνου, στον οποίο  η Ιονική Κυβέρνηση απαγόρευσε την ανεξέλεγκτη συνδρομή  των εξορίστων και επειδή αυτός δεν συμμορφώθηκε, τελικά τον τιμώρησε με πρόστιμο. Από τις επιφανέστερες οικογένειες του νησιού ο Κουαρτάνος και τέκτων,  δεν εξαγόρασε την ποινή του, θεωρώντας την πράξη του ως υποχρεωτική για τις ιδέες του, αλλά αντικείμενη στους Νόμους του Κράτους και προτίμησε να φυλακιστεί για τέσσερις μήνες.

Πρόκειται για τον γνωστό λόγιο, από τον λεγόμενο σολωμικό κύκλο της Κέρκυρας, πρώτο πρόεδρο της Φιλαρμονικής Εταιρείας (1840), ο οποίος το 1863 έγραψε τους στίχους  ύμνου  για τους γάμους του πρίγκηπα της Ουαλλίας, που μελοποίησε ο Μάντζαρος και μάλιστα γνώρισε ιδιαίτερη επιτυχία (22).  Είναι το ίδιο πρόσωπο που έφερε σε επαφή τον Μάντζαρο με τον Τομμαζέο και όπως παραδίδει ο Παπαγεωργίου: «… Εμελοποίησεν ο Μάντζαρος ... απάσας τας ανακρεοντίους ωδάς του Ιακώβου Βιττορέλη εις μονοφωνίαν, εκδοθείσας εν Μεδιολάνω και καλλίστης υποδοχής τυχούσας παρά τω μουσικώ κόσμω. (Εμελοποίησεν ) προσέτι και άλλας νέας ωδάς εις διφωνίαν και τινά εκ των δημοτικών ασμάτων του Θωμαζαίου……» (23).

Κεντρικό πρόσωπο στα κερκυραϊκά μουσικά πράγματα ο Μάντζαρος  σύμφωνα με μαρτυρία του μαθητή του Κυριάκου Παδοβά συνεργάστηκε  με τους εξορίστους «… Ζητήματα υψηλής μεταφυσική, μουσικής τέχνης και επιστήμης προεβάλλοντο αυτώ εις λύσιν και εις πάντας ευγενώς απήντα λύων τας απορίας των. Και αυτός ο πολύς Θωμαζαίος επί ολοκλήρους ώρας διελέχθη μετ’ αυτού περί των ρυθμιτικών της μουσικής νόμων  της  ποιήσεως , την δε υστεραίαν έπεμψεν προς αυτόν επιστολήν, δι ης τον παρεκάλει να αναπτύξη και εγγράφως τας επί του ανωτέρω ζητήματος ιδέας του, όπερ ευχαρίστως έπραξεν..» (24). Και αλλού: «… Με αφορμή την εισαγωγή των ποσίμων υδάτων στην πόλη της Κέρκυρας τον Ιούλιο του 1832 ο καθηγητής Πάολο Κόστα , που την εποχή εκείνη ζούσε εδώ , έγραψε ένα ωραίο στιχούργημα με τίτλο  “LafestadellaFontana” παναπεί  “Η Γιορτή της Κρήνης” . Το στιχούργημα αυτό μελοποιηθέν παραχρήμα από τον Mάντζαρο , παίχτηκε το ίδιο βράδυ, την 26 Iουλίου , στο Θέατρο…» (25).

Το γεγονός αυτό σημειώνει ο επίσης καλά ενημερωμένος Φρειδερίκος Αλβάνας (26) «…Ότε το 1832 αρμοστεύοντος του υποστρατήγου Άνταμ εισεχώρησαν εις την πόλιν τα πόσιμα ύδατα….και οι κερκυραίοι εώρτασαν πανδήμως το συμβάν , ο ιταλός πρόσφυξ Παύλος ο Κώστας - συγγραφεύς φιλοσοφικού τινός συγγράμματος τυπωθέντος τω αυτω έτει εν Κερκύρα, επιγραφομένου δε Περί Ιδεολογικής Μεθόδου και αφιερωθέντος τη νεολαία της Επτανήσου (27) – εποίησεν την Ωδήν «Η Εορτή της Κρήνης» , ήτις μουσουργηθείσα υπό του ημετέρου μουσικοδιδασκάλου ετραγωδήθη εν τω Δημοτικώ Θεάτρω.»

Η ίδια πηγή (28) αναφέρει επίσης: «…Προς χάριν του Θεάτρου εμελοποίησε, νέος έτι ων, τινά, άτινα έμελψαν εν τω Κερκυραϊκώ θεάτρω. Τω 1820 εμελοποίησε το UlisseeNausicaaagliElisi τόσω δε ήρεσεν , ώστε και ο Φρειδερίκος Κιαππίνης αυτοσχεδίασε στίχους, ους απέστειλε τω νεαρώ μουσουργώ μετά της ακολούθου επιστολής: …Αξιότιμε Κύριε, δεχθήτε τους ολίγους τούτους στίχους, ους αυτοσχεδίασα. Είναι τέκνα της μουσικής σας , ήτις την πρωίαν ταύτην ήγγισεν όλας τας ομοφώνους χορδάς της καρδίας μου….   Οι στίχοι ως και η επιστολή , συνεξεδόθησαν εις την συλλογήν των ποιήσεων του Κιαππίνη υπό τον τίτλον Poesie δημοσιευθείσαν το 1820…». Σημειώνεται ότι ο Φρειδερίκος Κιαππίνης, (Federico Chiappini,  Μιλάνο) λόγιος και ποιητής και εγκαταστάθηκε στην Κέρκυρα το 1807 με τους Αυτοκρατορικούς Γάλλους. Το ποίημά του “La gratitudine Cantata”  μελοποιήθηκε από τον Μάντζαρο και τραγουδήθηκε στο Δημοτικό Θέατρο το 1821. Νυμφεύθηκε Kερκυραία και απέκτησε τον Αριστείδη (1821-1856) εκδότη του περιοδικού “Giornale di Legislazione Giurisprudenza, Letteratura, Scienze e varietá di utili conoscenze” στο οποίο συνεργάστηκαν πολλοί ανάμεσά τους και ο Κάλβος (29).

Ο Καρδάμης αναφέρει επίσης την μελοποίηση από τον Μάντζαρο του ποιήματος του Φογκάτσι, La Sposa (1853) αφιερωμένου στη Μαριάννα Ιωάννου Βράιλα  και στις 24 Φεβ 1857 σονέτου προς τιμή της τραγουδίστριας Isabella Galletti (30).

Τέλος σημαντικότατη υπήρξε η συνεργασία των Φογάτσι και Παδοβά. Σύμφωνα με την Εφημερίδα « Τα Καθημερινά » (31)  «…Η Δίρκη , δράμα του ιταλού Σ(εβηριανού) Φογάτση , μελοποιηθέν παρά του κερκυραίου μουσικοδιδασκάλου Κ(υριάκου) Παδοβάνου , παρεστάθη την 12^η Φεβρουαρίου εις το Δημοτικόν Θέατρον της Κερκύρας . Ο Παδοβάνος , τέκνον λογίου γεννήτορος και χρηματίσας εις εκ των ικανοτέρων μαθητών του ημετέρου κλεινού Μαντσάρου , είναι γνωστός και ενταύθα και αλλαχού διά την ευφυίαν και την εις την ουρανίαν τέχνην αυτού εμπειρίαν. Η Δίρκη οθεν απέβη οποία υφ’ ημών επροσδοκάτο..»

Λίγα χρόνια αργότερα ο Σπυρίδων δε Βιάζης έγραψε : (32)  «…Ο  Ιερώνυμος Παδοβάνος εμουσούργησε διάφορα καλά έργα, εν οις λειτουργίας και το μελλόδραμα Dirce, ποίημα του Fogacci, ανδρός φιλοπάτριδος, λογίου και της Ελλάδος φίλου, όστις κατά τας ημέρας ταύτας απεβίωσε και εις το προσεχές φυλλάδιον θέλομεν σκιαγραφήση αυτόν, καθότι πρέπει να διαφυλάττωμεν μνήμην ευγνώμονα προς τους ξένους εκείνους οίτινες την Ελλάδα ηγάπησαν...».

Από τους σύγχρονους μελετητές οι Λεωτσάκος, Αλισανδράτος και  Καρδάμης, συμπληρώνουν την εργογραφία ως εξής  (33):

“Norma drama tragico di Severiano Fogacci , da Ancona , Corfú , anno 1835”  (αφιερώνεται στον Πρόεδρο της Ιονίου Βουλής Διονύσιο Φλαμπουριάρη , παραστάθηκε στο  San Giacomo     ( Norma,   Sacerdotessa d’Irminsul , scritto a Corfú nel 1835 ) μερικούς μήνες μετά την παράσταση εκεί της ομώνυμης όπερας του Bellini.

 “Sir Frederick Adam in Avellinο. Quattro melodie di Severiano Fogacci, Anconetano, Corfú li 17 Settembre 1835” (Malta 1838). Αναφέρεται στη δεξίωση του Άνταμ στο Αβελλίνο από τους πρόσφυγες που είχαν επιστρέψει μετά την αμνηστία του Πίου ΙΧ

“Il ciarlatano preso per principe” μονόπρακτη όπερα του Δομένικου Παδοβάνη , βασισμένη σε λιμπρέτο του Severiano Fogacci, παρουσιάστηκε στο Δημοτικό Θέατρο της Κέρκυρας San Giacomo  το 1857.

“Dirce, figlia di Aristodέmo, Tragedia lirica”, όπερα του Δομένικου Παδοβάνη σε λιμπρέτο του Σεβεριάνο Φογκάτσι, παρουσιάστηκε στο Δημοτικό Θέατρο της Κέρκυρας San Giacomo  την 1/12 Φεβρ 1857.

 

Οι εξόριστοι στην Κέρκυρα Ιταλοί λόγιοι σηματοδότησαν την παρουσία τους με πολλούς τρόπους, αντάξιους της ποιότητάς τους. Ένας από αυτούς ήταν η συμμετοχή τους στην καλλιτεχνική, ιδιαίτερα την μουσική παραγωγή. Δεν είναι ο μόνος, δεν είναι ίσως ο σημαντικότερος τρόπος, σίγουρα όμως είναι από τους πιο γοητευτικούς. 

 

 

 

Σημειώσεις

1. Περ. Βλ., Χιώτης Π,  Ιστορία του Ιονίου Κράτους από συστάσεως αυτού μέχρι Ενώσεως ( έτη 1815-1864 )  Ζάκυνθος 1874^α, του ιδίου Ιστορικά απομνημονεύματα Επτανήσου τ.6^ος  περιέχων την ηθικήν κατάστασιν από Βενετοκρατίας μέχρι των ημερών ημών. Ζάκυνθος 1887^α . Λούντζης Ερμ., Περί της πολιτικής καταστάσεως της Επτανήσου επί  Ενετών , (μτφ) , Αθήνα 1966γ , του ιδίου: Τα Επτάνησα επί Γάλλων Δημοκρατικών , ( μτφ) , Κέρκυρα 1971β ,του ιδίου : Επτάνησος Πολιτεία, (μτφ) , Κέρκυρα 1971β

 

2. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας «Το Ιόνιον Κράτος» Κέντρο Μελετών Ιονίου , Αθήνα  1997.

 

3. E. De Cubernatis , Memorie italiane nelle Isole Jonie , Μιλάνο 1908 , σ.78 επ

 

4. Κουρκουμέλης Ν.Κ., «Εκπαιδευτικά της νήσου Ζακύνθου»  Δωδώνη, Ιστορία και Αρχαιολογία. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Επιστημονική Επετηρίδα του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής , Α΄ Μέρος (1800-1836) , τ. 34 , Ιωάννινα 2005 , σ. 107-163 . Β΄ Μέρος ( 1836-1864), τ.35 , Ιωάννινα 2006,  σ.179-234

 

5. Πρβλ. το Θεατρικό έργο του Διονύση Ρώμα « O Καζανόβα στην Κέρκυρα» Κερκυραϊκά Χρονικά τομ 6 , Κέρκυρα 1958, σ .104 επ.

 

6. Lascaris M., “ Niccoló Tommaseo ed Andrea Μustoxidi” Atti e memorie della Societá Dalmata di Storia patria 3 ( Zara 1934) ανατ.

            

7.  Ανδρέας Μουστοξύδης – Αιμίλιος Τυπάλδος, Αλληλογραφία 1822 -1860 , Επιμέλεια Δημήτρης Αρβανιτάκης, Μουσείο Μπενάκη -Κότινος , Αθήνα 2005 , σ 70, 24 και σημ.18 .

 

8.  Storia Ιllustrate , Milano 1965 ,τεύχος  xv  σελ 522 επ

 

9. Zώης Λ. Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, Αθήναι 1963 ,τ. Α΄,  σ. 243

 

10. Γεώργιος Τυπάλδος Ιακωβάτος, Ιστορία της Ιόνιας  Ακαδημίας , Έκδοση-Εισαγωγή –Σχόλια Σ. Ι Ασδραχάς, Ερμής , Αθήνα 1982. Κουρκουμέλης Ν. Κ. Η εκπαίδευση στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της Βρετανικής Προστασίας  (1816-1864) , Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων , Αθήνα 2002 .Του ιδίου Νεότερα Καλβικά , Περίπλους , Αθήνα 1999 .

 

11. Οι πρόσφυγες Ιταλοί εν Κερκύρα και η εις Φέλλεκαν έπαυλις των Ιατρών . Το Νέον Σύνταγμα. Εβδομαδιαίον Πολιτικόν και Φιλολογικό Φύλλον α.ρ .φ. 61,  Κέρκυρα 17 Αυγούστου 1896 σ. 2

 

12. Περικλής Παγκράτης «Ένας διάλογος Διονυσίου Σολωμού και Flaminio Lolli για την Αιμιλία Ροδόσταμο» Πόρφυρας τ.107 ( Απρίλιος –Ιούνιος 2003) σ. 119-128. Του ιδίου «Ο ιταλός λόγιος  Flaminio Lolli υμνητής των Κυθήρων » Πόρφυρας τ. 136 ( Ιούλιος –Σεπτέμβριος 2010). Νίκος Κ. Κουρκουμέλης « Τέσσερα άγνωστα αυτόγραφα από ένα λεύκωμα του 19^ου αιώνα» Πόρφυρας τ. 17, σ. 17-22. Του ίδιου: «Δυο άγνωστα πορτρέτα του ποιητή Φλαμίνιο Λόλλι , οικοδεσπότη του Σολωμού στην Κέρκυρα» Ερμής , Επιλογές ,Ζάκυνθος , Παρασκευή 22 Ιανουαρίου 2010 σ. Β , 7. και Πόρφυρας τ. 136 (Ιούλιος –Σεπτέμβριος 2010) Του ίδιου : « Ερμάν-

νος Λούντζης και Φλαμίννιο Λόλλι. Δυο γράμματα », Περίπλους , τ. 38-39 , (Άνοιξη 1994), σ.115-123 .Πρβλ τηνεπιστολή του Σολωμού στον αδελφό του : Zante , 17  Giugno sv 1833 “ Ti prego di non dir nulla al povero Lolli..”. σ. 8 , 251

 

13. Βροκίνη Λ., Εργα , Βιογραφικά Σχεδάρια τχ Α-Β , Επιμέλεια – προλεγόμενα  Κ . Δαφνή ,  Κερκυραϊκά Χρονικά 15 (1972) σ. 139 και σημ 239 εις σ.244

 

14. Αναφέρεται το 1850 να κατέχει τον 14^ο περιστυλιακό βαθμό Περ. βλ. Καλογερόπουλος Ε. Σ.  « Ο Σκωτικός Τύπος στην Κέρκυρα» Υπέρτατο Περιστύλιο Φοίνιξ υπ αρ 1^Α Κοιλ… Ερμόνων Αν… Κερκύρας  Επετειακό Λεύκωμα 125 ετών 1883-2008 , Κέρκυρα, 2008 σ. 20

 

15. Δε Βιάζης Σ. , Σεβηριανός Φογάτσης- Severiano Fogacci , Εν Ζακύνθω ,Τύποις Σπ Καψοκεφάλου ,1885. «Severiano Fogacci» DizionarioBiograficodegliItaliani , Ρώμη ,1960-2003,  τ.61,σ.415-417. Αλισανδράτος Γ.Ι. «Ο ιταλός λόγιος Severiano Fogacci και τα δημοσιεύματά του στην Κέρκυρα ( 1831-1846)» Ιταλοελληνικά  RivistadiculturaGreco-modernaIV, InstitutoUniversarioOrientale , Napoli 1991-1993 , σ. 11.-23.  Καρδάμης Κ. Η όπερα Il ciarlatano preso per principe του Δομένικου Παδοβάνη. μια πρώτη προσέγγιση OMMA «Σημαντικοί Σταθμοί στην έντεχνη Νεοελληνική Μουσική» σ. 1-26 .Kardamis Kostas, “Un Italiano in Corcira : Severano Fogacci s music –related activities during his exile in Corfú (  1831-1846)” XIIICovegnoAnnualediSIDM

 

16.  Το ανατύπωσε με άλλα στην Ανκόνα το 1863. Αλισανδράτος Γ., ο.π.,σ.12

 

17. Καρδάμης Κ. , Η όπερα ,ο.π., σ.10

 

18. Τσίτσας Α.Χ., Το μοιραίο εγχείρημα των αδελφών Bandiera. Εκατόν πενήντα χρόνια αργότερα (1844-1994)  Δημοσιεύματα της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών (Κέρκυρα 1995) σ.17. Καρδάμης Κ., ο.π. σ.10.

 

19.  Σπαταλάς Γ.  Διονυσίου Σολωμού   Ιταλικά ποιήματα. Μετάφραση, προλεγόμενα, κατάταξη και σχόλια… Αθήνα 1948 σ.22

 

20  Τσίτσας Α. Χ.ο.π., σ.27 . L   Settembrini ,  Ricordanze della mia vita , Νάπολη 1890 . G. Regaldi , Canti e Prose ,  Τορίνο  , 1861 . Στο κεφάλαιο : «Conte  Dionisio Solomos» ( I, 395-420) αναφέρει ότι ο Σολωμός του μιλούσε για τέσσερις ιταλούς δυστυχισμένους που υπηρετούσαν στο σπίτι του, μεταξύ των οποίων και ο Giuseppe Miller, τον οποίο αγαπούσε ιδιαίτερα (amava singorlamente). Επίσης στη σ.182 αναφέρει ότι : «… il Miller , l’ onesto operaio di Forli , fu ricordato da Dionisio Solomós  con lagrime e desiderio…» Κατά τον Γεράσιμο Σπαταλά ο.π., σ.22 , σημ 31  οι : Luigi Miller , Giacomo  Rocca , Tommaso  Mazzoli , που υπηρετούσαν στο  σπίτι του Σολωμού  είχαν βοηθηθεί από αυτόν υλικά κατά την αναχώρησή τους.

 

21. Tommaseo N., Supplizio d’ un Italiano a Corfú, Φλωρεντία 1855. Του ίδιου , Il secondo esilio, Μιλάνο 1862

 

22.  Σπ.  Παπαγεωργίου ,  «Περί των έργων του Νικολάου Μαντζάρου»   Κλειώ , Τεργέστη , έτος ΙΔ , αρ. φ, 712 Σάββατο 8/20  Φεβρουαρίου 1874 , σ.  2δ-3γ και φ. 713 Σάββατο 15/27 Φεβρουαρίου 1875,  σ. 2δ-3β , Καρδάμης Κ., Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος « Ενότητα μέσα στην πολλλαπλότητα» Κέρκυρα 2008

 

23 Νικόλαος Χαλικιόπουλος – Μάντζαρος. Φιλαρμονική Εταιρεία Κερκύρας Κέρκυρα 2003 επιμέλεια  Γ. Κεντρωτής. Σπυρίδων Δε Βιάζης  «Νικόλαος Χαλικιόπουλος – Μάντζαρος» , περ. Απόλλων , Πειραιεύς, Ιανουάριος 1890 αρ 61 σ. 942α-946β και Φεβρουάριος 1890 αρ 62 ,σ. 956β-962β  στη σ. 956β «…ιταλικάς δε ποιήσεις εμελοποίησε…τον Ανακρέοντα κατά την μετάφρασιν του Κώστα , τα ανακρεόντια του Βικτωρέλλη και ποιήσεις του Θωμαζαίου και άλλων…»

 

24. Domenico Padovan, “Poche parole sopra gli scritti del cav[alier] Nicoló C[alichiopoulo] Manzaro” Η Φωνή αρ .φ. 361 (12 Απριλίου 1872 ) και 362 (20 Απριλίου 1872)  Δομένικος Παδοβάνης, Λόγοι βραχείς  περί των γραπτών του ιππ[ότου]  Νικολάου Χ. Μαντζάρου (1872) ( σ. 265-271), εδώ σ.267. Λεωτσάκος., «Παδοβάνης ή Παδοβάς Δομένικος» Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία-Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό (Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1991) ΚαρδάμηςΚ., Η όπερα , ο.π σ. 8 και σημ 36

 

25. Παδοβάνης Δ., ο.π.,σ.267. Ο Κεντρωτής ο.π., σ. 85 σημειώνει: Ο ποιητής, μεταφραστής, θεατρικός συγγραφέας, δάσκαλος και μελετητής του Δάντη Paolo Costa (Ραβέννα1771- Μπολώνια 1836) έζησε ως πολιτικός πρόσφυγας στην Κέρκυρα μεταξύ 1831 και 1832. Από τα έργα του ξεχωρίζουν τα εξής Della elocuzione, Dell’arte poetica, dizionario della lingua italiana. Περ. βλ. Σπυρίδωνος δε Βιάζη  «Παύλος Κώστας», Περ « Κόσμος» έτος Γ ( 1911) , αρ. 61-62 , Σμύρνη

 

26. Αλβάνας Φρ., « Νικόλαος Μάντζαρος» Αττικόν Ημερολόγιον , Αθήναι 1873 , σ.239-252 .

 

27. Το βιβλίο της ιδεολογίας σημειώνει ο Κεντρωτής ο.π., σ.85 για το οποίο ο Διονύσιος Σολωμός είχε δώσει χρηματική εγγύηση, εκδόθηκε το 1831 στην Κέρκυρα από το Τυπογραφείο της κυβερνήσεως με εγγραφή συνδρομητών, όμως όπως πληροφορούμεθα  από μεταγενέστερες εκδόσεις του, επειδή έβριθε λαθών, ο συγγραφέας το απέσυρε από την κυκλοφορία ...  Έγκυρη είναι η τέταρτη έκδοσή του το 1844 στο Μιλάνο με τον τίτλο :Del modo di comporre le idée.  Στο βιβλίο περιέχεται λόγος του Costa «Alla gioventú delle Isole Jonie » που μάλλον είναι η εναρκτήρια ομιλία του στη σειρά των μαθημάτων της Φιλοσοφίας που παρέδωσε στην Ιόνιο Ακαδημία κατά το ακαδημαϊκό έτος 1831-1832  (Ο πλήρης τίτλος : Del metodo di comprorre le idée e di contrassegnarle con vocaboli precisi per poter scomporle regolarmente a fine dib en ragionare ; e delle forme e dei limiti dell’umano intelletto .)

 

28.  Δε Βιάζης Σ. , Νικόλαος Χαλικιόπουλος Μάντζαρος ο.π.,  σ.957^α

 

29. Κονόμος Nτ.  «Το  «Giornale» του Αριστείδη Κιαππίνη. Συνεργάτες και περιεχόμενα» Ο Ερανιστής Ανατ 35, τευχ 9/10, σ. 119-126, Αθήνα 1964. Ασδραχάς Σπ. Ι. Ανδρέας Κάλβος Ανέκδοτα και αθησαύριστα κείμενα ο Ερανιστής Ανατ 34 Τευχ 9/10, σ. 81-118, Αθήνα 1964.Αρβανιτάκης Δ.  Αλληλογραφία ο.π.

 

33. Καρδάμης Κ.,Η όπερα ο.π.

 

34. Κέρκυρα , έτος Β, αρ.98 της 2/14 Φεβρουαρίου 1857 σ. 3^α-3β

 

35. Δε Βιάζης Σ., « Οι Παδοβάνοι»  Κυψέλη,  Ζάκυνθος , έτος  Β, αρ 13, Ιανουάριος 1885, σ.263 σημ 3

 

36. Αλισανδράτος Γ., ο.π. ,σ. 21 επ. Λεωτσάκος Γ.,ο.π., παρ 95 επ. Καρδάμης Κ., ο.π., σ.13 επ