Μιχαήλ Γλυκάς: Ο Κερκυραίος γραμματικός του Αυτοκράτορα Μανουήλ Α! Κομνηνού

Ο Μιχαήλ Γλυκάς  γεννήθηκε το πρώτο τέταρτο του δωδέκατου αιώνα στην Κέρκυρα και πέθανε με την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204. Έζησε στην πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και γνώρισε την διοίκηση της κάτω από δύο Αυτοκράτορες .Το 1118 ανεβαίνει στο θρόνο ο Ιωάννης Β!, τον οποίον το 1143 θα διαδεχτεί ο Μανουήλ Α!.

Ακριβής ημερομηνία γέννησης δεν έχει διατυπωθεί, επίσης υπάρχει μια αμφιβολία στους ιστοριογράφους για το τόπο γέννησης του, μιλώντας άπαντες για πιθανό τόπο γέννησης την Κέρκυρα. Θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε ότι η Κέρκυρα δεν είναι ο πιθανός τόπος γέννησης αλλά ότι είναι ο πραγματικός τόπος που γεννήθηκε ο Γλυκάς.

Το θέμα και η αμφισβήτηση έπρεπε να είχε λήξει από το 1896 όταν ο Emile Legrand (1) είχε επιχειρήσει να δώσει τέλος στη συζήτηση περί καταγωγής τον Γλυκά κάνοντας για πρώτη φορά γνωστή στη Δύση μια έκδοση του Χρονικού του Χριστόδουλου Ενθυμιάδη(2) από ένα χειρόγραφο της Μονής Κλημάδων(3)

 που έφερε στη δεύτερη σελίδα του μια επιγραφή πού δήλωνε πως ο Γλυκάς ήταν «Κερκύρας Θρέμμα» και πάνω στην οποία στηρίζεται η άποψη της κερκυραϊκής τον καταγωγής.

Όλοι οι ερευνητές για τον Γλυκά και τη ζωή του έχουν

ως βάση τον Legrand τον Krumbacher και τον Ευστρατιάδη.

O H. Pernot, επιβεβαιώνει ότι ο Γλυκάς ήταν από την Κέρκυρα δημοσιεύοντας το άρθρο «Η διάλεκτος της Κέρκυρας στον Μιχαήλ Γλυκά». Ο ιστορικός αυτός μελετώντας σε βάθος το ποίημα του Γλυκά «Χρονικόν», 581 ιαμβικών στίχων, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι χρησιμοποιεί λέξεις της Κερκυραϊκής διαλέκτου. (4)

Ένα άλλο ερώτημα είναι το  πως ο Γλυκάς βρέθηκε από την Κέρκυρα πλησίον του βυζαντινού Αυτοκράτορα;

Η Β΄ Σταυροφορία (1147 - 1148) πρόσφερε στον  Ρογήρο Β΄ της Σικελίας την μεγάλη ευκαιρία να επιτεθεί στην Κέρκυρα που ανήκε στην  Βυζαντινή αυτοκρατορία.

Για τον Ρογήρο, η επίθεση  αποσκοπούσε στην επίδειξη της πολεμικής ετοιμότητας του βασιλείου του. Έχοντας μόλις προάγει τον εαυτό του από Κόμη σε Βασιλιά της Σικελίας , προσπαθούσε ακόμη να συγκροτήσει το βασίλειό του στη Σικελία και τη νότια Ιταλία. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Μανουήλ, από την πλευρά του, ήθελε να δώσει ένα μάθημα σε αυτόν τον σφετεριστή μεταχειρίζονταν τον ως επαναστάτη ή πειρατή και δείχνοντάς του τι μπορούσε να κάνει μια πραγματική αυτοκρατορία. Αν και η επιδρομή προκάλεσε κάποια αναταραχή στη βυζαντινή πρωτεύουσα, λίγο μπόρεσε να εκτρέψει την προσοχή των βυζαντινών επιχειρήσεων για την υπεράσπιση της Κέρκυρας. Στο τέλος, η αριθμητική υπεροχή των Βυζαντινών ανάγκασε τους Νορμανδούς της Σικελίας να παραδοθούν το θέρος του 1149.

Οι Βυζαντινοί έμειναν και πολεμούσαν στο νησί για 2 χρόνια, από το 1147  έως το 1149.Συμπίπτουν οι ημερομηνίες με την ενηλικίωση του Γλυκά και την ενδεχόμενη μετάβασή του στην Κωνσταντινούπολη.

Μια άλλη ευρύτερη ένδειξη μας δίνει ο ίδιος όταν στους πρώτους στοίχους του ποιήματος «Στίχοι γραμματικού Μιχαήλ του Γλυκά ούς έγραψε καθ΄ ον κατεσχέθη καιρόν εκ προσαγγελίας χαιρεκάκου τινός»

διηγείται πως ξεκίνησε τη ζωή του. (5)

Ἤμουν παιδίν, ἐγήρασα, πολὺν διῆλθον κόσμον,

σοφῶν ἀρχαίων ἤκουσα, πολλὰς ἀνέγνων βίβλους,

πάντων ἐν πείρᾳ γέγονα, πᾶσαν ὁδὸν ἐξεῦρον,

πλάσματα πάλιν μυθικὰ καὶ λόγους γραϊδίων

ἠκριβωσάμην, ὅ φασιν, ἐξ ἁπαλῶν ὀνύχων,

τὴν γνῶσιν σχεῖν πειρώμενος πάντων καὶ τῶν τυχόντων

καὶ μὴ καταβαπτίζεσθαι βυθῷ τῆς ἀγνωσίας.

Ὡς δέ τις μεγαλέμπορος θέλων πολλὰ κερδῆσαι

δεινοῦ παντὸς ὑπερορᾷ, κατατολμᾷ θαλάσσης

καὶ τὰ φρικτὰ καταφρονεῖ χάσματα τῶν κυμάτων

καὶ πορροτάτω στέλλεται πάντως ριψοκινδύνως,

οὕτως εἰς πλάτος ἐμαυτὸν ἀφῆκα τὸ τοῦ λόγου,

κἀκείθεν ὅλον φορυτὸν χρυσίου καὶ μαργάρων

καὶ θησαυρὸν πολύολβον ἐπλούτησα τὴν γνῶσιν,

Ήμουν παιδί, γέρασα, γύρισα τον κόσμο ,

αφού άκουσα αρχαίους σοφούς, διάβασα πολλά βιβλία

από όλα πήρα πείρα, κάθε τι που στον δρόμο μου βρήκα,

μυθικά πρόσωπα και ακριβολογούσες γριούλες

 όσα μου είπαν, από παιδί,

έχων την γνώση και πεπειραμένος των πάντων και των  τυχαίων γεγονότων

 και χωρίς να βυθίζομαι στην αγνωσία.

 Ως μεγαλέμπορας θέλοντας πολλά να κερδίσω

 με ατελείωτες ώρες δεινών, τολμώντας στην θάλασσα

και καταφρονώντας τα ύψη των κυμάτων,

  όσο το δυνατόν πιο μακριά, ριψοκίνδυνα,

αφήνοντας τον εαυτόν μου σε όλο το πλάτος  από τη μια μεριά έως την άλλην, του λόγου

το φορητό χρυσάφι, με μαργαριτάρια  και μεγάλο θησαυρό γέμισα την γνώση.

Είναι εμφανές ότι κατάγεται από θαλασσινό μέρος καθότι έγινε θαλασσοπόρος έμπορος και αντιμετώπισε όλες τις σχετικές δυσκολίες της θάλασσας. Παράλληλα  τονίζει την αγωνία του για απόκτηση

γνώσης.

Ο Γλυκάς υπηρέτησε ως γραμματικός, αυτοκρατορικός γραμματέας, στο δικαστήριο του Κομνηνού Μανουήλ έως το 1159 . Η θέση αυτή κατείχαν άτομα μορφωμένα και έμπιστα στον Αυτοκράτορα. Ο Μιχαήλ Γλυκάς θεωρείται από όλους τους βυζαντινολόγους πολύ πιο έγκυρος ιστορικός

Το 1159 καταδικάστηκε από τον αυτοκράτορα σε φυλακή και τύφλωση. Για τους λόγους της τιμωρίας του Γλυκά από τον αυτοκράτορα υπάρχουν δύο απόψεις. Η πρώτη είναι  ο ύποπτος ρόλος του Γλυκά σε πολιτική συνωμοσία
Το 1158-59 ενώ ο Μανουήλ βρισκόταν σε μια αποστολή στην Κιλικία και τη Συρία, συνέβη στην Κωνσταντινούπολη η συνωμοσία για την ανατροπή του θρόνου του. Ήταν επικεφαλής ο Θεόδωρος Στυπιώτης υπεύθυνος της πολιτικής διοίκησης και ο άνθρωπος που «κρατούσε το Μελανοδοχείο» δηλ. ο άνθρωπος που υπέγραφε και δέσμευε την Αυτοκρατορία . Ο Στυπιώτης προείπε σε πολλούς, ότι η διάρκεια της αυτοκρατορίας είχε ήδη μετρηθεί, και ότι οι Ρωμαίοι θα έπρεπε να δώσουν εξουσία σε έναν πιο ώριμο άντρα που θα έκανε «το κράτος» να διοικείται  όπως η δημοκρατία. Όταν ο Μανουέλ ενημερώθηκε  για την πλοκή ,από την αυτοκράτειρα Ειρήνη, έστειλε εντολή για σύλληψη και τύφλωση του Στυπιώτη και τους άλλους συνωμότες. Την ίδια στιγμή της ντροπής του Στυπιώτη, ο Γλυκάς κρατήθηκε στη φυλακή, όπως και ο ξάδερφος του Μανουήλ, Ανδρόνικος.

Η δεύτερη και επικρατούσα άποψη είναι η θρησκευτική διαμάχη του Γλυκά με τον Αυτοκράτορα η οποία αφορούσε την αστρολογία.

Ας προσπαθήσουμε να αποκαλύψουμε το μυστήριο και το κίνητρο για την κριτική του διαφωνία για την υπεράσπιση της αστρολογίας του από τον Αυτοκράτορα Μανουήλ. Κάποιος μοναχός από τη μονή Παντοκράτορος προσπάθησε να "πολεμήσει" και τάχθηκε εναντίον της αστρολογίας, πράξη που είχε ως άμεση συνέπεια την (αντ)απάντηση του αυτοκράτορα με χρήση πατερικών χωρίων. Το γεγονός αυτό, κατά πάσα πιθανότητα, προκάλεσε την αντίδραση του Γλυκά, ο οποίος με τη σειρά του φαίνεται πως κατηγόρησε τον αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνό για το ενδιαφέρον του στην αστρολογία.(6) Ο στόχος του ήταν να κατασκευάσει ένα επιχείρημα που να αποδεικνύει ότι υπήρχε ένα είδος αστρολογίας που δεν έρχεται σε αντίθεση με το χριστιανικό δόγμα. Αυτή η άποψη δεν έρχεται σε αντίθεση με μια βασική χριστιανική υπόθεση της υπεροχής του Θεού και των πολλαπλών τρόπων με τους οποίους γνωστοποιεί τη θέλησή του. Σε αυτό το βαθμό ο Μανουήλ Κομνηνός ήταν επιτυχής στην προσπάθειά του. Ο Γλυκάς στηρίζει την απόρριψή του όχι τόσο ενάντια στα φιλοσοφικά επιχειρήματα του Μανουήλ όσο στους ισχυρισμούς των αποδεικτικών στοιχείων του, τα οποία όντως ήταν πολύ αμφισβητήσιμα σε ορισμένα μέρη και αληθινά  σε άλλα μέρη. Με τη νοημοσύνη, την ικανότητα, τη διάκριση αντίληψης, τη διοίκηση των πηγών του και την κρίσιμη επιδεξιότητα, ο Γλυκάς κατέστρεψε όχι μόνο το επιχείρημα του Μανουήλ, αλλά έθεσε επίσης αμφιβολίες για την ηθική και λογοτεχνική ακεραιότητα του. Με αυτόν τον τρόπο ο Μιχαήλ Γλυκάς ζήτησε να εξαφανίσει τη φήμη του Μανουήλ Κομνηνό στα μάτια των απογόνων του. Αυτό ήταν πολύ σκληρό για ένα Αυτοκράτορα ο οποίος ενδιαφέρονταν πολύ για την υστεροφημία του.

 Ο Μανουήλ Κομνηνός και ο Μιχαήλ Γλυκάς είναι δύο φωνές που, στο δωδέκατο αιώνα, συνοψίζουν και επαναδιατυπώνουν για την εποχή τους την αιώνια συζήτηση σχετικά με τη σωστή σχέση της ανθρωπότητας με τα αστέρια.

Ο Γλυκάς παρέμεινε στη φυλακή πιθανώς μέχρι το έτος 1164, Παρά το γεγονός ότι καταδικάστηκε σε τύφλωση φαίνεται ότι ήταν σε θέση να συνεχίσει το συγγραφικό έργο του. Θεωρείται ότι δεν ήταν πολύ καιρό σε ελευθερία και ακολούθησε τον μοναχικό βίο.

«Στίχοι γραμματικού Μιχαήλ του Γλυκά ούς έγραψε καθ΄ ον κατεσχέθη καιρόν εκ προσαγγελίας χαιρεκάκου τινός»

Το ποίημα αποτελείται από 581 ιαμβικούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους και γράφτηκε πιθανότατα το 1159. Ο ποιητής απευθύνεται στον αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνό και ζητά να τον απελευθερώσει από τη φυλακή, όπου βρέθηκε άδικα –όπως ισχυρίζεται ο εξαιτίας της διαβολής ενός κακόβουλου γείτονα. Αφηγείται –σύμφωνα με τις συμβάσεις του είδους– τα γεγονότα «από κτίσεως κόσμου» μέχρι τον θάνατο του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού (1118).

Για διάστημα τουλάχιστον πέντε ετών, μέχρι το 1164, όταν γράφει το δεύτερο ποίημά του, φαίνεται πως παρέμενε ακόμα στη φυλακή του παλατιού της Κωνσταντινούπολης. Το περιεχόμενο του δευτέρου ποιήματος είναι αρχικά των 124 δεκαπεντασυλλάβων του είναι αρχικά πανηγυρικό καθώς γιορτάζει την αυτοκρατορική νίκη στην Ουγγαρία. Μετά από μία μετάβαση περίπου τριάντα στίχων, ο ύμνος μετατρέπεται σε παρακλητική αίτηση απελευθέρωσης.Οι τελευταίοι δυο στίχοι δηλώνουν και πάλι την επιθυμία ακρόασης του κειμένου οπό τον ίδιο τον αυτοκράτορα Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι η μορφή και των δύο ποιημάτων δανείζεται στοιχείο οπό καινοφανείς λογοτεχνικές μορφές που αναπτύχθηκαν την εποχή των Κομνηνών και άρα θα ήταν ιδιαιτέρως ευχάριστα στον κύκλο του Γλυκά.

Το κυριότερο έργο του ήταν το «Βίβλος χρονική περιέχουσα την ιστορίαν της Βυζαντίδος»

Το έτος 1767.  Στη Βενετία εκδίδεται η «Βίβλος χρονική περιέχουσα την ιστορίαν της Βυζαντίδος» του Μιχαήλ Γλυκά, «μεταφρασθείσα εκ του ελληνικού εις το κοινόν ημέτερον ιδίωμα» από τον Ιωάννη Στάνο εξ Ιωαννίνων και διορθωθείσα παρά του ιεροδιδασκάλου κυρίου κυρίου Αγαπίου Λοβέρδου. Φυσικά, από έναν χρονογράφο του 12ου αιώνα δεν μπορούμε να περιμένουμε και πολλά πράγματα. Ό,τι μπορούσε ο άνθρωπος έκανε. Ίσως και περισσότερα από όσα μπορούσε.

Ακολουθεί ακόμη μία σελίδα με ονόματα «συντρεξάντων» από τα Ιωάννινα, κυρίως, αλλά και τα Τρίκκαλα, τη Σμύρνη, την Πελοπόννησο, τη Δαλματία, την Κεφαλληνία.

Ο «τυπογράφος» γράφει κι ένα προοίμιο, στο οποίο ξεκινά με διάφορες επισημάνσεις σχετικά με τις χαμένες ιστορικές πηγές για διάφορα έθνη,

Όπως οι ηγεμόνες της Δυτικής Ευρώπης, έτσι και οι Αυτοκράτορες του Βυζαντίου είχαν κι αυτοί τους γελωτοποιούς τους. Παλαιότερος όλων των γνωστών γελωτοποιών αναφέρεται ο Δένδερις του Αυτοκράτορα Θεοφίλου. Ο Αυτοκράτορας Θεόφιλος υπήρξε υπέρμαχος των εικονομάχων. Αντιθέτως, η Θεοδώρα υποστήριζε, κάπως άτολμα θα έλεγε κανείς, τους εικονολάτρες και προσκυνούσε κρυφά τις εικόνες των Αγίων μέσα στο παλάτι.

Όλοι οι Βυζαντινοί χρονικογράφοι, ιδίως ο Μιχαήλ Γλυκάς, μας περιγράφουν μια περίεργη σκηνή που εκτυλίχθηκε:

“Ζούσε μέσα στο παλάτι ένα αλλόκοτο ανθρωπάριο, μισοπάλαβο, ονομαζόμενο Δένδερις. Ο νάνος αυτός πήγε μια μέρα χασκογελώντας στον Αυτοκράτορα, ο οποίος γευμάτιζε με τους συμβούλους του και στάθηκε μπροστά του με ένα γέλιο ηλίθιο.

-Πού ήσουν, μωρέ, και σε γυρεύαμε; τον ρώτησε ο Θεόφιλος.

-Χα! Χα! Χα! Έρχομαι από την κάμαρα της Θεοδώρας και την είδα με τα μάτια μου να φιλά τις εικόνες! Χι! Χι!, απάντησε ξελιγωμένος στα γέλια ο Δένδερις.

Ο Θεόφιλος, τότε, εξοργίστηκε και κάλεσε τη σύζυγό του να δώσει εξηγήσεις για την πράξη της. Αλλά η έξυπνη γυναίκα του αποκρίθηκε πως ο μισοπάλαβος γελωτοποιός του δεν ήξερε τι έλεγε και πως απλώς την είδε να καθρεφτίζεται με τη χτένα της και μπέρδεψε τα είδωλα του καθρέφτη με Άγιο εικόνισμα. Ο Αυτοκράτορας δε θέλησε να επιμείνει περισσότερο κι έτσι, το ζήτημα τελείωσε εδώ”.

Οι περισσότερες επιστολές του,95  τον αριθμό, αν όχι όλες, φαίνεται πως γράφτηκαν μετά την αποφυλάκισή του και αποτελούν σχόλια ή ερμηνείες πάνω σε διάφορα θέματα της Αγίας Γραφής· παραδίδονται με τον κοινό τίτλο Εις τας απορίας της θείας γραφής κεφάλαια.

Tοῦ ΜΙΧΑΗΛ τοῦ Γλυκᾶ, λόγος κθ´ τῷ Μαξίμῳ τῷ Μενιώτῃ· εἰ χρὴ προσέχειν τοῖς λέγουσιν ὅτι λαβὼν ὁ Χριστὸς ἄζυμον ἐν τῇ ἑσπέρᾳ τῆς μεγάλης Ε´

 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι παροιμίες του, πολλές από τις οποίες αναφέρει και στο ποίημά του και είναι γραμμένες σε μια λαϊκή ή λαϊκότροπη γλώσσα.

Η ανάμιξη της λόγιας με την δημώδη γλώσσα είναι μια ξενίζουσα  μορφή γραφής.

 Ο Μιχαήλ Γλυκάς ήταν βυζαντινός ιστορικός , θεολόγος , μαθηματικός , αστρονόμος και ποιητής .Όπως και ο ίδιος παραδέχεται «…σοφῶν ἀρχαίων ἤκουσα, πολλὰς ἀνέγνων βίβλους,…».Με τις γνώσεις του δεν δίστασε να έλθει σε σύγκρουση με τον Αυτοκράτορα και να φυλακιστεί γι’ αυτό. Έγραψε πολλές πραγματείες, χρησιμοποίησε την δημώδη γλώσσα στην άκρα συντηρητική  των συγχρόνων του και δηλώνει:

«Γλυκᾶς ὁ γράψας Μιχαὴλ τὸ βιβλίον… / Κερκύρας τὸ θρέμμα καὶ τοῦ κόσμου τὸ θαῦμα»

----------------------------------------------------------------

1)Bibliotheque grecque vulgaire /publiee par Emile Legrand. Paris :Maisonneuve et Cie, 1913.σελ 198

2)

ΣΩΦΡ. ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ, Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ εἰς τὰς ἀπορίας τῆς Θείας Γραφῆς κεφάλαια, τόμ. Α΄

3)Το μοναστήρι βρίσκεται στην τοποθεσία, που είναι γνωστή και σαν "Αγια τριάδα", όνομα που οφείλεται στη μονή της Αγ. Τριάδας "των Κλημάδων» Το μοναστήρι, που ονομάζεται επίσης και του Αγ. Ελευθερίου του Κλήμαντος, και που για πρώτη φορά αναφέρεται στις αρχέςτου 18ου αΐ. Κατά μία εκδοχή ιδρύθηκε το 1640 αλλά υπάρχουν αναφορές ότι το μοναστήρι είναι πολύ παλαιότερο, ίσως να είναι χτισμένο από τον 12ο αιώνα. Κάηκε το 1833, και οι μοναχοί με ό,τι μπόρεσαν να διασώσουν εγκαταστάθηκαν στο Μετόχι του μοναστηριού. Ανοικοδομήθηκε και λειτούργησε ανεξάρτητα ως το 1919,οπότε και ενώθηκε με τη Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου του Σαρανταπόρου.  Υπήρξε σπουδαίο κέντρο γραμμάτων και ισχυρός οικονομικός παράγοντας. 

4) BYZANTINA ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 21 (2011) 169-193Eirini -Sophia Kiapi dou On the epistolography of Michael Glykas Remarques sur quelques formes byzantines. La dialecte de Corfou chez Glykas, in: Mélanges

offerts à M. Gustave Schlumberger, Paris 1924, 214-215

5) Εύδοξος Τσολάκης (επιμ.), Μιχαήλ Γλυκά στίχοι ούς έγραψε καθ’ ον κατεσχέθη καιρόν, ΕΕΦΣΠΘ 3, Θεσσαλονίκη 1959.

6)Anita Belcheva Επιλογή και επεξεργασία υλικού (για το έργο Στίχοι γραμματικού Μιχαήλ του Γλυκά ους έγραψε καθ’ ον κατεσχέθη καιρόν εκ προσαγγελίας χαιρεκάκου τινός)