Ο Κος Άρης Ραπίδης,Ιδρυτής του Μουσείου Χαρτονομίσματος της Alpha Bank,στο ιστορικό κτήριο της Ιονικής Τραπέζης στην Κέρκυρα,μας έστειλε την μελέτη του:ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ 1798-1940.Από την μελέτη αυτή παρουσιάζουμε το ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΤΕΝΕΔΟΥ που ευγενώς μας πρόσφερε για το CORFU MUSEUM.

ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΗΣ ΤΕΝΕΔΟΥ 18^Ος – 19^Ος ΑΙΩΝΑΣ

Η Ιστορία της τυπογραφίας στην Κέρκυρα είναι άμεσα  συνδεδεμένη με την πολυτάραχη ιστορία των Ιονίων Νήσων και των συνεχών εναλλαγών των ξένων διοικήσεων σε αυτά κατά τον 18^ο και 19^ο αιώνα.

Η απαρχή γίνεται με την έλευση των Δημοκρατικών Γάλλων στην Κέρκυρα τον Ιούνιο του 1797, στους οποίους παραχωρήθηκαν τα Ιόνια Νησιά με την συνθήκη του Campo Formio, μετά την κατάληψη της Βενετίας, τον Μάρτιο του 1797, από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Ο γαλλοκορσικανός , επικεφαλής των γαλλικών δημοκρατικών δυνάμεων, στρατηγός Antoine Bonavita Gentili, ανταποκρινόμενος στην σφοδρή επιθυμία των Κερκυραίων για την εγκατάσταση τυπογραφείου στο νησί τους, που πεισματικά σε όλη τη μακραίωνη κυριαρχία τους , οι Βενετοί αρνούνταν να πραγματοποιήσουν, εισηγείται στον Βοναπάρτη την προμήθεια και σύσταση τριών τυπογραφείων πού θα εγκαθίσταντο όχι μόνο στην Κέρκυρα, αλλά και στην Κεφαλληνία και τη Ζάκυνθο. Πλην όμως " … παρότι παρηγγέλθησαν τρία πιεστήρια εις Παρισίους, εν μόνο απεστάλθη, διότι η δημαρχία δεν ηδυνήθη να προμηθεύση το απαιτούμενο ποσόν δια τόσον μεγάλην αγοράν…".

(Εμμ. Ροδακανάκη : Ο Βοναπάρτης και οι Ιόνιοι Νήσοι σ. 99)

Έτσι, τον Φεβρουάριο του 1798, το τυπογραφείο, εμπλουτισμένο με ελληνικά, γαλλικά και ιταλικά στοιχεία, τα οποία σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες παραχωρήθηκαν από το τυπογραφείο του Firmin Didot, - γνωστό και από τις ελληνικές εκδόσεις των έργων του Κοραή στο Παρίσι –

φθάνει στην Κέρκυρα και εγκαθίσταται στον χώρο πίσω από την Μονή της Παναγιάς του Κορμήλου, εκεί που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία της Υπεραγίας Θεοτόκου της Τενέδου, πολύ κοντά στην είσοδο του Νέου Φρουρίου.*

Χαρακτικό του Νικ.Βεντούρα

Η εκκλησία αυτή, κτισμένη στα 1678-1688 από τον Λατινοεπίσκοπο Κερκύρας Μάρκο Αντώνιο Μπαρμπαρίγκο, οφείλει την σημερινή της ονομασία στην θαυματουργή εικόνα της Παναγίας που μετέφεραν Φραγκισκανοί μοναχοί από την Τένεδο, όταν αναγκάστηκαν να την εγκαταλείψουν το 1657, διωγμένοι από τους Τούρκους κατακτητές της.

Την εποπτεία και τον συντονισμό για την στελέχωση και λειτουργία του τυπογραφείου έχει ο Κυβερνητικός Επίτροπος (Commissaire du Gouvernement), Pierre- Jacques Bonhomme de Cameyras.

Διευθυντής διορίζεται ο Jules – Paul Jouenne, με βοηθό του τον Jean Briche, ενώ ο Κερκυραίος Σπυρίδων Κονδός αναλαμβάνει διορθωτής και μεταφραστής για την ελληνική γλώσσα, με στοιχειοθέτη τον Ιταλό Giuseppe Salvatore.

Τα εγκαίνια της ‘‘Imprimerie Nationale de Corcyre’’, ή ‘‘της του Γένους Τυπογραφίας εν Κέρκυρα’’, έγιναν με μεγάλη επισημότητα από τις Αρχές και τον λαό.

Το πρώτο έντυπο που τυπώθηκε ήταν μια εγκύκλιος του Γάλλου διοικητή, με ημερομηνία 8/19 Μαΐου 1798, στην οποία μεταξύ άλλων αναφερόταν στην σύσταση του ‘‘πρώτου τυπογραφείου εν Ελλάδι’’ και στην εν γένει διάδοση της παιδείας η οποία οδηγεί στην πρόοδο και στην ευημερία ενώ καταπολεμά την αμάθεια και την τυραννία.

Έτσι λίγους μήνες αργότερα, στις 28 Ιουλίου 1798, στον ίδιο χώρο, ιδρύεται και η πρώτη Δημόσια Βιβλιοθήκη.

Το τυπογραφείο λειτουργεί σε κανονική βάση, εκδίδονται μονόφυλλες διαταγές και προκηρύξεις των γαλλικών αρχών, αλλά αυτό που αποτελεί σταθμό στην ιστορία της κερκυραϊκής και ελληνικής Τυπογραφίας, είναι η έκδοση τριών πολύ σπουδαίων εντύπων, μεγίστου εθνικού ενδιαφέροντος, στα ελληνικά : πρόκειται για τον ‘‘Θούριο’’, ήτοι, ορμητικός πατριωτικός ύμνος – μια Προσταγή Μεγάλη’’,

τον  ‘‘Ύμνο Πατριωτικό της Ελλάδος και όλη της Γραικίας, προς ξαναπόκτησιν της αυτών Ελευθερίας’’ του Ρήγα Φεραίου – Βελεστινλή

και τον ‘‘Ύμνο Εγκωμιαστικό παρ’ όλης της Γραικίας  προς τον αρχιστράτηγο Μποναπάρτε’’ του Χριστόφορου Περραιβού, ο οποίος, μετά την σύλληψη του Ρήγα, είχε καταφύγει από την Τεργέστη στην Κέρκυρα.

Οι Δημοκρατικοί Γάλλοι δεν μπόρεσαν όμως να κρατήσουν για πολύ καιρό την Κέρκυρα και τον Φεβρουάριο του 1799 το νησί παραδίδεται στον Ρώσο ναύαρχο Ουσακώφ και τον Τούρκο ομόλογο του Καδήρ Μπέη. Ο διευθυντής του τυπογραφείου Jules- Paul Jouenne παραχωρεί την διεύθυνση του στον Ιταλό στοιχειοθέτη Giuseppe Salvatore, ο οποίος παρέμεινε στην Κέρκυρα.

Το τυπογραφείο εξακολουθεί να λειτουργεί, αλλά μόνο για την έκδοση των εγκυκλίων και διαταγμάτων. Η ‘‘Του Γένους τυπογραφία’’

έδωσε την θέση της στην ‘‘Τυπογραφία Κορυφών’’.

Ευτυχώς η ρωσσοτουρκική κατοχή της Κέρκυρας λήγει στις 21 Μαρτίου 1800 και με την συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως, οι Ρώσοι αναλαμβάνουν την διοίκηση της ‘‘Επτανήσου Πολιτείας’’ , ενώ ο Ιωάννης Καποδίστριας αναλαμβάνει καθήκοντα γραμματέα.

Ο Ιωάννης Καποδίστριας έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στην τυπογραφία και βοήθησε πολύ στην λειτουργία του τυπογραφείου. Στην αρχή αναθέτει την διεύθυνση του στον Ζαχαρία Χαραμή, ο οποίος όμως λίγο αργότερα πεθαίνει και τον διαδέχεται ο Διονύσιος Σαραντόπουλος,

ο οποίος και προχωρεί στην ριζική αναμόρφωση: παραγγέλνει στην Βενετία καινούργια ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία και διάφορα ξυλογραφικά κοσμήματα, ενώ ταξιδεύει συχνά στην Τεργέστη προκειμένου να τελειοποιήσει τις γνώσεις του γύρω από την τυπογραφία. Παράλληλα , μαζί με τον Ανδρέα Μουστοξύδη και τον Μάριο Πιέρρη εκδίδει το 1802 την εφημερίδα ‘‘Gazzeta Urbana’’ (Αστική Εφημερίς),

ενώ από το 1805 μέχρι το 1808, εκδίδεται από τον Εμμ. Θεοτόκη το περιοδικό ‘‘Mercurio Litterario’’.

Με την συνθήκη του Τιλσίτ (7-9 Ιουλίου 1807) τα Ιόνια νησιά και κατά συνέπεια η Κέρκυρα, επανέρχονται στους Γάλλους του Ναπολέοντα και γίνονται γαλλική επαρχία. Η γαλλική αυτοκρατορική διοίκηση με τον Cesar Berthier στην αρχή και τον Francois Xavier Donzelot μετέπειτα, δίνει μεγάλη σημασία στην λειτουργία του τυπογραφείου: διατηρεί τον Διονύσιο Σαραντόπουλο ως διευθυντή, ενώ φροντίζει για την στελέχωση του με εμπειρότερο τεχνικό προσωπικό και νέο εξοπλισμό από την Νεάπολη της Ιταλίας.

Το 1810, το τυπογραφείο μετονομάζεται σε ‘‘Αυτοκρατορική τυπογραφία της Κυβερνήσεως των Ιονίων Νήσων’’,

όπου εκδίδονται εγκύκλιοι και διατάγματα και όχι μόνον : το περιοδικό ‘‘Mercurio Litterario’’ του Εμμ. Θεοτόκη συνεχίζει την έκδοσή του, και παράλληλα κυκλοφορούν τα περιοδικά L’ Arpe και το τρίγλωσσο Le Moniteur Ionien (Ιόνιος Μηνυτήρ – Monitore Jonio), ενώ το 1814 τυπώνεται η ‘‘Ρομέηκη Γλοσα, ή Μηκρή ορμήνηα γηα τα γράμματα κε την ορθογραφήα της ρομέηκης γλοσας’’ του δημοτικιστή Γιάννη Βηλαρά (1771-1823),

Ιωάννης Βηλαράς

στο οποίο διατυπώνει τις γλωσσικές του πεποιθήσεις ενάντια στην ιστορική ορθογραφία (τόνοι, πνεύματα, ομόηχα φωνήεντα). Το 1813, ο Διονύσιος Σαραντόπουλος αντικαθίσταται από τον Ιταλό τυπογράφο Pasquale Gambardella, ο οποίος παραμένει διευθυντής μέχρι τον Ιούνιο του 1814, οπότε η Κέρκυρα παραδίδεται από τους Γάλλους στον Άγγλο στρατηγό James Campbell και αρχίζει η πεντηκονταετής περίοδος της Αγγλικής Προστασίας (1815-1865).

Πρώτος αρμοστής διορίζεται στις 16 Φεβρουαρίου 1816 ο Sir Thomas Maitland, ο οποίος καταργεί το φιλελεύθερο σύνταγμα της Επτανήσου Πολιτείας του 1803 και συντάσσει νέο ανελεύθερο σύνταγμα το 1817, όπου μεταξύ των άλλων, με ειδικό άρθρο καταργεί την ελευθεροτυπία και δεν επιτρέπει την λειτουργία κανενός άλλου τυπογραφείου, παρά μόνον αυτού της Διοικήσεως, ονομάζοντας το ‘‘The Government Printing – Office’’ ή  ‘‘Corfu Government Press’’ .

Διευθυντής διορίζεται ο Δημήτριος Ζερβός και το τυπογραφείο εξοπλίζεται με νέα πιεστήρια και νέους τυπογραφικούς χαρακτήρες στ’ αγγλικά . Δίπλα στο Κυβερνητικό Τυπογραφείο λειτουργεί ένα δεύτερο μικρότερο (προφανώς είναι ένα άλλο γαλλικό που μεταφέρθηκε από την Ζάκυνθο) προορισμένο για ιδιωτικές εκδόσεις, πάντα όμως κάτω από την σκιά της λογοκρισίας, με θέματα επιστημονικά, καλλιτεχνικά ή ποικίλης ύλης, όπως φανερώνουν και οι τίτλοι των περιοδικών που κυκλοφορούσαν : L’ Arte, Τετραφάρδινος Αποθήκη, Ιόνιος Ανθολογία.

Η κατάσταση αυτή για την τυπογραφία παραμένει μέχρι το 1843, όταν ο τότε αρμοστής Λόρδος John Seaton επιτρέπει τη σύσταση ιδιωτικών τυπογραφείων, αλλά μόνο για την έκδοση βιβλίων και εντύπων χωρίς αναφορές στο ‘‘κυβερνητικό έργο’’. Τελικά το 1848, με διάγγελμα του στην Ιόνιο Βουλή προτείνει την κατάργηση των διατάξεων ‘‘περί τύπου’’ του συντάγματος του 1817 και στις 22 Μαΐου 1848 δημοσιεύεται ο Νόμος ‘‘περί ελευθεροτυπίας’’. Αμέσως αρχίζουν να λειτουργούν ιδιωτικά τυπογραφεία και να κυκλοφορούν αρκετές εφημερίδες. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το 1849 μέχρι το 1864 έχουμε τουλάχιστον είκοσι διαφορετικού τύπους τίτλους εφημερίδων που κυκλοφορούσαν στην Κέρκυρα, τις οποίες αναφέρουμε και αλφαβητικά : Αναγέννησις (1863), Ανατολή (1863), Ανεξάρτητος (1850), Εθνεγερσία (1861), Ελλάς (1850), Ερμής (1851), Εφημερίς των Ειδήσεων (1855), Εωσφόρος (1858), Ισραηλιτικά Χρονικά (1863), Καθημερινά (1855), Κέρκυρα (1848), Νέα Εποχή (1858), Παλιγγενεσία (1857), Παρατηρητής (1858), Πατρίς (1849),

Ριζοσπάστης (1850), Τιμόνι (1849), Φιλαλήθης (1852), Φιλελεύθερος (1849), Φίλος του Λαού (1850) κ. α.

Το πρώτο ιδιωτικό τυπογραφείο που ιδρύεται το 1849 στην Κέρκυρα, αμέσως μετά την ψήφιση του νόμου για την  ελευθεροτυπία, είναι ‘‘Ο ΕΡΜΗΣ’’ του Χ. Νικολαίδη – Φιλαδελφέως,

για να ακολουθήσουν αρκετά ακόμα, όπως : το τυπογραφείο ‘‘ Σχερία’’ του Αντ. Πολυλά (1850), το τυπογραφείο των Αντ. Τερζάκη και Χ. Ρωμαίου (1852), το τυπογραφείο ‘‘Ιονία’’ των Σπυρίδωνος και Αρσενίου Κιάων (1857),

το τυπογραφείο ‘‘Κάδμος’’ του Νεόφυτου Καραγιάννη (1865),

το τυπογραφείο ‘‘Κοραής’’ του Ιωσήφ Ναχαμούλη (1869),

το τυπογραφείο ‘‘Αθηνά’’ του Αρσένιου Κιάου (1868),

το τυπογραφείο ‘‘Κέρκυρα’’, το τυπογραφείο ‘‘Η Ελπίς’’ των αδελφών Γ. Ασπιώτη (1873), κ. α.

Μετά την ένωση με την Ελλάδα, το 1865, η τυπογραφία στην Κέρκυρα αναπτύσσεται και ανθεί, πλην όμως, ένα θα είναι τυπογραφείο που θα κυριαρχήσει για έναν αιώνα, όχι μόνο στην Κέρκυρα, αλλά σε ολόκληρη την Ελλάδα και σε αρκετές περιπτώσεις και πέρα από τα σύνορα της: το τυπογραφείο ‘‘ΕΛΠΙΣ’’ των αδελφών Γ. Ασπιώτη.

*